IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης


23. Λευκάδιος Χερν, η πορεία προς την αυτογνωσία


Αναγνωρίζεται γενικά ότι ο Λευκάδιος Χερν υπήρξε μια οικουμενική προσωπικότητα και ένας «πολίτης του κόσμου». Αλλά είναι επίσης μια αλήθεια ότι η οικουμενική ταυτότητα δεν θεμελιώνεται χωρίς την αλληλοσυμπλήρωση με την εθνική ταυτότητα. Ποια ήταν η «εθνική» ταυτότητα του Λευκάδιου Χερν;

Ίσως να είναι επίκαιρο το ερώτημα, εφέτος που το Μουσείο Κοϊζούμι Γιάκουμο Κινενκάν του Ματσούε αφιερώνει μια πρώτη έκθεση στις ελληνικές ρίζες του Λευκάδιου Χερν.

Οι καταβολές. Να θυμίσουμε καταρχήν ότι οι ιαπωνικές, όπως και οι γενικότερες, έρευνες για την καταγωγή του συγγραφέα αφορούν τόσο στην ελληνική όσο και στην ιρλανδική του πλευρά. Είναι βέβαιο ότι και οι δύο συνέβαλαν στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του.

Από την πλευρά της Ελλάδας έρχονταν, το φως, τα καθάρια λευκά και γαλάζια ή άλλα χαρούμενα χρώματα, το ανάλαφρο αεράκι, οι ψίθυροι των κυμάτων αλλά και η ανάμνηση των μητρικών χεριών, που αγκαλιάζουν το παιδικό κορμάκι στους περιπάτους στη λευκαδίτικη ακτή, και η μητρική φωνή, που αφηγείται «μαγευτικές» ιστορίες και προφανώς καλεί: «Λευκάδιε!» Χρόνια αργότερα και πριν ακόμη περάσουν, στα λογοτεχνικά κείμενα και τις επιστολές, αυτές οι πρώιμες ελληνικές εικόνες που λατρεύτηκαν από το συγγραφέα, βλέπουμε την υπογραφή του Λευκάδιου στην αγγλική ως Lafcadio, αντί του αναμενόμενου Lefcadio. Κατά την άποψη της γράφουσας (διατυπωμένη στα βιβλία της και σε Συμπόσια για τον συγγραφέα), ο Λευκάδιος επιλέγει να υπογράφει έτσι γιατί αισθάνεται την ανάγκη, όχι της οπτικής αντιστοιχίας που του έδινε το αγγλικό ε (προφ. ηι), αλλά της ακουστικής συγγένειας που του προσέφερε το αγγλικό α, (προφ. έ(ι), σε σχέση με την ελληνική επίκληση του ονόματος του από τη μητρική φωνή. Πιστεύω ότι η ερμηνεία αυτή ενισχύεται και από το γεγονός, που γνωρίζουμε από τα κείμενα του, ότι ο Λευκάδιος (ίσως και λόγω της κακής του όρασης) ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητος στους ήχους.

Από την ιρλανδική πλευρά έρχονται τοπία άλλης ομορφιάς, που θα περάσουν κι αυτά στα κείμενα του Λευκάδιου, καθώς και οι ιστορίες των παλιών κάστρων που πιστεύεται ότι συντέλεσαν, όπως αναφέρθηκε, στην κατοπινή αδυναμία του συγγραφέα για τις ιστορίες φαντασμάτων και γενικά, το αλλόκοτο και το τρομαχτικό. Έρχονται, επίσης, η «παγωμένη» επισημότητα της οικιακής ατμόσφαιρας, τα νυχτερινά σκοτάδια που θα προκαλέσουν τις παιδικές αϋπνίες, το ημίφως των ατέλειωτων σε ύψος μεσαιωνικών ναών, που θα μετουσιωθεί σε τρόμο για τη γοτθική αρχιτεκτονική. Τελείως απροσδόκητα έρχεται κι ένα λαμπερό φως, από τα εικονογραφημένα βιβλία του ελληνικού πολιτισμού που το παιδί ανακαλύπτει τυχαία στην πατρική βιβλιοθήκη. Έρχονται, ακόμη, η επιμελημένη ανατροφή, η μόρφωση σε γαλλικά και αγγλικά κολέγια και, τελικά, η ρήξη που θα οδηγήσει σε υποχρεωτική φυγή στο Νέο Κόσμο.

H εγρήγορση. Στα κείμενα των αμερικανικών χρόνων όπως και στον τρόπο ζωής του Λευκάδιου εκείνη την εποχή, εκτός από την οικονομική πίεση, γίνεται αισθητή η πάλη που υποβόσκει μέσα του, στην προσπάθεια να μπουν σε κάποια τάξη τα αποπνικτικά στις αντιφάσεις τους γεγονότα του παρελθόντος του και να ξεκαθαρίσουν οι προσανατολισμοί του.

Το αποτέλεσμα δεν είναι ακόμη το επιθυμητό. Διαπιστώνει κανείς ότι ο νέος κυριαρχείται από μια διαρκή, ανήσυχη αναζήτηση, μια αστάθεια στα συναισθήματα και τις διαθέσεις του και μια συνεχή τάση μετακίνησης. Η συμπεριφορά του, επίσης, επαγγελματική και προσωπική, διέπεται συχνά από ενέργειες αλλοπρόσαλλες ή και προκλητικές για τον περίγυρο του.

Γίνεται αντιληπτό ότι η Αμερική, παρά τις πολλές και πολύτιμες δυνατότητες που του προσφέρει, όχι μόνο δεν του φανερώνει τον κατάλληλο δρόμο γι αυτόν αλλά του προσθέτει καινούριους διχασμούς. Ο κυριότερος διχασμός του προκαλείται από τη μεγάλη τεχνολογική πρόοδο που βλέπει να τον περιβάλλει. Του δίνει μια εικόνα που και η ανάμνηση της, για χρόνια αργότερα, θα αντανακλάται έντονα στα κείμενα του, μαζί με τον τρόμο που του προκαλεί, από το γεγονός ότι δεν συμβαδίζει, όπως εκείνος πιστεύει ότι θα έπρεπε, με την ανθρώπινη πλευρά της ισχυρής χώρας.

Σε μια άλλη διάσταση, η πορεία του Λευκάδιου προς την αυτογνωσία επιτελεί πρόοδο. Η κατεύθυνση της διαγράφεται προς την ελληνική πλευρά, όπως δείχνουν επιστολές σε φίλους του των αμερικανικών χρόνων. Εκδηλώνεται άλλοτε με τη μορφή ερωτήσεων, ή πληροφοριών που παρέχει ο ίδιος σε θέματα γύρω από την ελληνική παράδοση - όπως π.χ. σε ένα απόσπασμα του σχετικό με τον αρχαίο μεγαρικό «χορό της τράτας» - και άλλοτε πιο χαρακτηριστικά, με επισημάνσεις για τη «νότια" ή «μεσογειακή», ή «λατινική», ή καθαρά «ελληνική» πλευρά της προσωπικότητας του, καθώς και για τη δική του σαφή προτίμηση προς αυτή την πλευρά.

Ωστόσο, ούτε και η πορεία προς την ελληνικότητα έχει ακόμη εξισορροπήσει. Αυτό αποδεικνύεται από την ένταση, ενδεχομένως και την επιθετικότητα, που συνοδεύουν συχνά τις προαναφερθείσες επισημάνσεις του Λευκάδιου- για παράδειγμα, τις απροσδόκητες επιπλήξεις που απευθύνει σε φιλικό του πρόσωπο, επειδή «οι Γότθοι πρόγονοι του κατέστρεψαν τον ελληνικό πολιτισμό....».

Διαγράφεται όμως και μια αντίρροπη, «εξισορροπιστική" τάση, σφραγισμένη και πάλι από τη μητρική μορφή. Αυτή αντανακλάται, πιο άμεσα, στις παιδικές αναμνήσεις που με περισσή τρυφερότητα εξιστορεί ή υπενθυμίζει ο συγγραφέας σε επιστολές του προς το νεότερο αδελφό του, τον Ντάνιελ Τζαίημς.

Η σύνθεση. Η πάλη για την αναζήτηση ενιαίας ταυτότητας έμελλε να τελειώσει με την άφιξη του Λευκάδιου στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου. Εκεί, η ώθηση για αέναη μετακίνηση σταματάει ξαφνικά ή μάλλον μεταμορφώνεται, πλέον, σε διάθεση εξερεύνησης αποκλειστικά της ιαπωνικής γης και ζωής. Εκεί, αναπάντεχα ίσως και για πρώτη φορά, οι εσωτερικές τρικυμίες καταλαγιάζουν και η περιπόθητη γαλήνη κάνει την εμφάνιση της.

Γιατί όμως εκεί; Κατά την άποψη της γράφουσας, όχι μόνο γιατί ο Λευκάδιος μαγεύεται από τη διαφορετική ομορφιά της χώρας και των κατοίκων της αλλά γιατί αρχίζει να βιώνει κάτι πολύ βαθύτερο, που επενεργεί καταλυτικά και στην απόφαση του να παραμείνει στην Ιαπωνία. Συνειδητοποιεί, δηλαδή, ότι εκεί συντελείται μια συμφιλίωση με τον εαυτό του και με το γύρω του κόσμο και ότι αυτή η νέα γι'αυτόν πραγματικότητα λειτουργεί σε πολλαπλά επίπεδα.

Ο Λευκάδιος ανακαλύπτει, μάλλον γρήγορα, κοινά σημεία ανάμεσα στον χαρακτήρα του και στον ιαπωνικό χαρακτήρα, μάλιστα, σημεία που ο αμερικανικός τρόπος ζωής και σκέψης τού άφηνε ακάλυπτα. Αναγνωρίζει επίσης ομοιότητες ανάμεσα στη γενικότερη ιαπωνική παράδοση και σε δικά του πιστεύω, ίσως και στα λείψανα των ελληνικών αναμνήσεων ή κάποιων μελετών του γύρω από την ελληνική παράδοση. Οι αισθητικές προτιμήσεις και απαιτήσεις του, θρεμμένες με τον ελληνικό αλλά όχι με τον λοιπό, σύγχρονο του Δυτικό πολιτισμό, βρίσκουν κι αυτές ανταπόκριση, τόσο στην ιαπωνική φύση όσο και στην παραδοσιακή ιαπωνική τέχνη. Την ίδια κάλυψη βιώνει και η πλευρά του εαυτού του που προσελκύεται από το αλλόκοτο, το φανταστικό και το τρομαχτικό, έναν τομέα στον οποίο η ιαπωνική παράδοση μπορούσε άνετα να πάρει τη σκυτάλη από την ιρλανδική, διαθέτοντας και η ίδια, άφθονες ιστορίες και θρύλους για νεκρούς και φαντάσματα - από τους στρατιωτικούς και λαϊκούς ήρωες της χώρας έως τους ένδοξους μαχητές των παλαιοτέρων εμφυλίων πολέμων, όπως τους αυλικούς Χέικε κ.α. Σε όλες αυτές τις ιστορίες και τους θρύλους, που για αιώνες τροφοδότησαν και τη λογοτεχνία και το θέατρο της Ιαπωνίας, ο Λευκάδιος βρίσκει γόνιμη πηγή έμπνευσης, μέσα από τις αφηγήσεις που ακούει.

Πάνω απ' όλα, ο συγγραφέας μας βρίσκει απρόσκοπτο έδαφος προσέγγισης με τους ανθρώπους, την οικογένεια, που ουσιαστικά είχε πάντα στερηθεί, αλλά και κάθε κατηγορίας και ηλικίας ανθρώπους: πρόσωπα από την παράδοση των σαμουράι από όπου προερχόταν, όπως ανέφερα, και η οικογένεια της συζύγου του, μαθητές, διανοούμενους, απλούς ανθρώπους όπως οι ψαράδες της Γιαΐζου, απλές γυναίκες του λαού, που τον συγκινούν με το ήθος τους και την αφοσίωση τους στην οικογένεια και το καθήκον.

Ανάμεσα στις τελευταίες, μπορούσε να βρει την αρμόζουσα θέση της και η αγαπημένη μορφή της Ρόζας. Έτσι, το μητρικό αρχέτυπο περνάει μέσα σε πολλές από τις ιστορίες-θρύλους αυτών των ιαπωνίδων γυναικών, που αφηγείται ο Λευκάδιος, με κορύφωμα, ίσως, το ημερολόγιο μιας από αυτές, μιας άγνωστης γυναίκας της εποχής του, που ο συγγραφέας μεταφράζει στην αγγλική με περισσή στοργή (βλ. Ο άλλος Λευκάδιος Χερν, κεφ. 3). Τον ίδιο περίπου καιρό, σ' ένα δικό του κείμενο και σε μια άλλη διάσταση, ο Λευκάδιος εξυψώνει τη μορφή της Ρόζας στην παγκοσμιοποιημένη όσο και αρχέγονη εικόνα της Μητέρας-θεότητας του Σύμπαντος, μοναδικού συμβόλου συνεχιζόμενης ζωής, σ' ένα εκπληκτικό όραμα παντελούς καταστροφής αυτού του πλανήτη. Βλ. Κ. Παπαπαύλου Αναζητώντας τον Άνθρωπο, Παπαζήσης, 1999 (επίμετρο).

Πιστεύω ότι πολλά από τα χαρακτηριστικά που ανακάλυψε στην Ιαπωνία, ο Λευκάδιος θα τα έβρισκε και στην Ελλάδα, αν οι συγκυρίες τού είχαν επιτρέψει να την επισκεφθεί και να την (ξανα)γνωρίσει από κοντά. Η καλύτερη απόδειξη γι αυτό είναι οι ομοιότητες που ο ίδιος αισθάνεται, ή διαπιστώνει, ανάμεσα στον ελληνικό και τον ιαπωνικό πολιτισμό, ομοιότητες που επανειλημμένα επισημαίνει και αναλύει στα μαθήματα του της αγγλικής λογοτεχνίας - άλλοτε με το σκεπτικό ότι ο ελληνικός πολιτισμός είναι στη βάση του αγγλικού και του γενικότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού και άλλοτε, διότι μόνο στην ελληνική λογοτεχνία, μάλιστα στην ποίηση, μπορούσε να βρει, όπως εξηγεί, κείμενα και θέματα αντίστοιχα με ιαπωνικά.

Σταχυολογώ ένα-δύο παραδείγματα από τα πολλά που περιέχονται στις διαλέξεις του Χερν που διέσωσαν οι φοιτητές του (Κenji Zenimoto, Lafcadio Hearn and Greek Echoes, The Hearn Society , Matsue 2000):

«....Η πλειοψηφία των ποιημάτων (της Παλατινής Ανθολογίας) έχουν ηλικία μεταξύ 2000 και 2500 ετών.....Μας δείχνουν πόσο πολύ όμοια με τη σύγχρονη ανθρώπινη φύση ήταν η φύση των ανθρώπων (που τα δημιούργησαν) κι ακόμη, ότι υπάρχουν πολλά κοινά σημεία ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικό και τον ιαπωνικό χαρακτήρα...

Φαίνεται πως οι Έλληνες συνήθιζαν να διατηρούν έντομα σε κλουβιά (όπως οι Ιάπωνες) για να έχουν την ευχαρίστηση να τα ακούνε να τραγουδούν. Έχουμε, στο πρώτο από τα «Ειδύλλια» του Θεοκρίτου, περιγραφή ενός αγοριού επιφορτισμένου με τη διαφύλαξη των σταφυλιών ενός αμπελιού από τις αλεπούδες, που περνάει την ώρα του πλέκοντας ένα όμορφο καλάθι για ακρίδες, με μίσχους από ασφόδελους που τους στεριώνει με καλάμι. Επίσης, σε ένα ποίημα του Μελεάγρου, έχουμε αναφορά σε γρύλους που τους τρέφουν με πολύ μικρά κομματάκια από πράσο, πράγμα που φαίνεται να δείχνει μεγάλη ομοιότητα εμπειρίας Ελλήνων και Ιαπώνων ως προς τον τρόπο διατροφής κάποιων ειδών εντόμων...

...... Τα ποιήματα της Παλατινής Ανθολογίας αναφέρονται κυρίως σε τζιτζίκια, μουσικές ακρίδες και μερικά είδη νυχτερινών γρύλων. Αυτές οι τρεις τάξεις μουσικών εντόμων αντιστοιχούν αρκετά καλά σε τρεις τάξεις ιαπωνικών μουσικών εντόμων....

Και σε μια τελείως διαφορετική περίπτωση:

...... Αναρωτιέμαι αν θυμάστε ένα μικρό ποίημα της (αρχαίας ιαπωνικής συλλογής) Mανγιοσου που αποδίδεται στον Οκούρα - στο οποίο ο ποιητής, θρηνώντας για το θάνατο του μικρού γιού του, παρακαλεί τον απεσταλμένο του Κάτω Κόσμου να μεταφέρει το πλασματάκι στον ώμο του, γιατί ήταν πολύ μικρό για να περπατήσει τόσο μακριά..... Δεν είναι περίεργο να βρίσκουμε έναν έλληνα ποιητή να γράφει για το ίδιο θέμα, χιλιάδες χρόνια πριν;

Ο έλληνας ποιητής.....απευθύνεται στον κωπηλάτη που μεταφέρει τις ψυχές των νεκρών στον ποταμό του θανάτου: «Συ που οδηγείς τη βάρκα των νεκρών στα νερά αυτής της λίμνης με τις καλαμιές για τον Άδη, κι εκτελείς αυτό το επώδυνο χρέος, άπλωσε το χέρι, σκοτεινέ Χάροντα, στο γιο του Κινύρα και δέξου τον, καθώς θ' ανεβαίνει τη σκάλα της βάρκας. Τα σανδαλάκια του μπορεί να τον κάνουν να γλιστρήσει στα σκαλιά και φοβάται να περπατήσει με γυμνά πόδια στην άμμο της ακτής..... »

Με τέτοιο τρόπο διδασκαλίας και τέτοιους παραλληλισμούς, που συνθέτουν το απαύγασμα κοπιαστικής αναζήτησης αλλά και αφομοίωσης της βαθύτερης ουσίας του ελληνικού και του ιαπωνικού πολιτισμού, ο Λευκάδιος «χτίζει» τον ελληνοϊαπωνικό του κόσμο, αυτόν που θα του δώσει, μπορεί να πει κανείς, ταυτότητα «ελληνοϊαπωνική». Είναι όμως καίριας σημασίας, πιστεύω, το γεγονός ότι στο ιαπωνικό μέρος αυτής της ταυτότητας και στο συγγραφικό της περιεχόμενο έχει πλέον ενσωματωθεί και η ιρλανδική κληρονομιά.

Είναι, πιστεύω επίσης, εντυπωσιακό, το ότι η ταλαιπωρημένη προσωπικότητα του «Οδυσσέα Τριών Ηπείρων», Λευκάδιου Χερν-Γιάκουμο Κοϊζούμι, συνενώνει τελικά τις σκόρπιες πλευρές της και ολοκληρώνεται, όχι μόνο μέσα από το συγγραφικό έργο των ιαπωνικών χρόνων αλλά, κύρια ενδεχομένως, μέσα από το έργο του εκπαιδευτικού.

Ίσως αυτή η ενοποιημένη προσωπικότητα να είναι το μεγαλύτερο δώρο που προσέφερε στον Λευκάδιο η Ιαπωνία, σε αντιστάθμισμα των όσων εκείνος προσέφερε σ' αυτήν.

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.

Copyright (c) : 2014 Embassy of Japan in Greece
46 Ethnikis Antistasseos Str., 152-31 Halandri, Athens　[ Χάρτης ]
Phone : +30-210-6709900 (Central) | Fax : +30-210-6709980