IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης


21. Οι πολλαπλές όψεις του Χερν

Διαπλασμένη με έντονα θετικά και αρνητικά βιώματα, μοναδικές εμπειρίες αλλά και αντιξοότητες και αγώνες, η πολυσύνθετη προσωπικότητα του Λευκάδιου Χερν χαρακτηριζόταν από αδιάκοπη πνευματική εγρήγορση, πλούσιο συναισθηματικό κόσμο και ποικίλες, αν όχι και αντιφατικές πλευρές.

Η πάλη για την κατανόηση και την κατά το δυνατόν εναρμόνιση διαφορετικών κληρονομικών και λοιπών στοιχείων της προσωπικότητας του γίνεται εμφανής, τόσο στις αντιδράσεις του συγγραφέα στα γεγονότα της ζωής του και στις εξομολογήσεις στην αλληλογραφία του όσο και στις αέναες πνευματικές αναζητήσεις του, που τις αισθάνεται κανείς σε όλο το συγγραφικό του έργο και ιδιαίτερα στην πολλαπλότητα της θεματογραφίας του.

Έγινε ήδη λόγος για κάποιους τομείς των πνευματικών του δραστηριοτήτων, στη διάρκεια της αμερικανικής περιόδου. Οι τομείς αυτοί εμπλουτίζονται εντυπωσιακά με την πάροδο του χρόνου, δημιουργώντας το πορτραίτο ενός συγγραφέα με πολλαπλές όψεις. Παρακάτω επισημαίνονται οι κυριότερες από αυτές, ή τουλάχιστον κάποιες από τις κυριότερες, όπως προβάλλουν κυρίως από τα κείμενα της ιαπωνικής περιόδου.

O Xερν και η ποίηση. Ο Χερν δεν μπορεί να προσδιοριστεί ως ποιητής αλλά έτρεφε μεγάλη αγάπη για την ποίηση, Δυτική και ιαπωνική. Η ποίηση τον απασχόλησε στις συγγραφές του και ίσως ακόμη περισσότερο στη διδακτική εργασία του. Τα πεζογραφικά του κείμενα, επίσης, διακρίνονται για τον ισχυρό ποιητικό τους χαρακτήρα και περιέχουν πολλές φορές στίχους. Άλλοτε τούς παραθέτει ως παραδείγματα σε κάποια μελέτη του για την ποίηση ή σε κάποια διάλεξη του προς τους μαθητές του, άλλοτε τούς ενσωματώνει στις ιστορίες που αφηγείται σε διασκευές ή μεταπλάσεις, άλλοτε τούς δημοσιεύει σαν είδος συλλεκτικού υλικού.

Η παρουσίαση των ιαπωνικών ποιημάτων στην αγγλική γίνεται με ποικίλους τρόπους και δεν φαίνεται να ακολουθεί ορισμένο σύστημα. Οι στίχοι μπορεί να συνοδεύονται ή να μη συνοδεύονται από τις μεταγραφές των πρωτοτύπων σε λατινικούς χαρακτήρες, οι πηγές και οι επώνυμοι δημιουργοί μπορεί να αναφέρονται ή να μην αναφέρονται. Οι αποδόσεις στην αγγλική γίνονται πολλές φορές σε πεζό λόγο - γεγονός που έγινε αφορμή να επικριθεί από κάποιους ο συγγραφέας για έλλειψη ποιητικού ταλέντου.

Κατά πόσον μπορεί κανείς να διαθέτει υψηλή ικανότητα ποιητικής έκφρασης σε πεζό λόγο και παντελή έλλειψη ικανότητας ποιητικής μετάφρασης είναι συζητήσιμο. Ο ίδιος ο Λευκάδιος, σε μια περίπτωση που παρουσιάζει σε πεζό λόγο δείγματα αρχαίας ελληνικής ποίησης προοριζόμενα για τους μαθητές του, διατυπώνει την άποψη ότι αυτή η μέθοδος ερμηνείας μπορεί να είναι επιτρεπτή, γιατί και η καλύτερη ποιητική απόδοση δεν θα απέδιδε ισάξια το κάλλος και την ποιότητα των πρωτοτύπων. Σ' αυτή την άποψη θα πρέπει να προσθέσουμε και το γνωστό πάθος του για την ακριβολογία.

Ο «φυσιοδίφης» Χερν. Ο χαρακτηρισμός αυτός χρησιμοποιείται ως συμβολική αναφορά σε εκείνα τα κείμενα του συγγραφέα που αναφέρονται σε ζώα, φυτά, έντομα κτλ. της Ιαπωνίας και παραμένουν, όπως και τα περί ποίησης πονήματα, σχεδόν άγνωστα στη γλώσσα μας.

Ξαφνιάζουν, αρχικά τουλάχιστον, η λεπτολόγος περιγραφή και αναγραφή ειδών, παραλλαγών και ονομάτων (και των λατινικών αντιστοιχιών τους, σε πολλές περιπτώσεις) που χαρακτηρίζουν την προσέγγιση του Χερν σε αυτού του τύπου τα θέματα - πολύ περισσότερο όταν, σε άλλες σελίδες του, περιγράφεται π.χ. η ζωή ενός μικρού εντόμου στην πιο υψηλή ποιητική γραφή. Αλλά η ικανότητα του Λευκάδιου να χειρίζεται το λόγο με συνεχείς παραλλαγές, ανάλογα με την εκάστοτε προσέγγιση του θέματος του, είναι σχεδόν απαράμιλλη.

Πληροφορίες σχετικές με την πανίδα και τη χλωρίδα της Ιαπωνίας είχαν γίνει προσιτές στη Δύση και από την προηγούμενη του Χερν εποχή, αλλά σε καθαρά επιστημονικό πεδίο. Ο Λευκάδιος μάλλον πρωτοπορεί, ενσωματώνοντας τις μικρές μελέτες του σε βιβλία με λογοτεχνικά και άλλα κείμενα που ψυχαγωγούν τον αναγνώστη και συγχρόνως μεταδίδουν γνώσεις σ΄ένα ευρύτερο κοινό.

Κάποιοι μίλησαν για «εμμονές» του συγγραφέα σε τέτοια περίεργα θέματα. Προσεκτικότερη παρατήρηση ωστόσο οδηγεί και σε άλλα ενδεχόμενα, πιθανότατα σε συνειδητές επιλογές. Διαπιστώνει κανείς, για παράδειγμα, πως όλα σχεδόν τα μικρά πλάσματα που ελκύουν την προσοχή του συγγραφέα (πυγολαμπίδες, πεταλούδες, τζιτζίκια, βατράχια κτλ.) συνυφαίνονται ή με κάποιο ιδιόμορφο, άγνωστο ή ασύνηθες για τη Δύση χαρακτηριστικό, (π.χ. τα «ωδικά» έντομα που, όπως τα ωδικά πτηνά μας, τρέφονταν σε κλουβιά), ή με αντιπροσωπευτικά ποιητικά μοτίβα.

Ο Χερν και η τέχνη. Η κλίση της ευαίσθητης και δεκτικής ιδιοσυγκρασίας του Χερν προς τα καλλιτεχνικά θέματα διαφαίνεται, τόσο στις αισθητικές παρατηρήσεις-κρίσεις που με διάφορες ευκαιρίες διατυπώνει στα κείμενα του όσο και σε μικρά δοκίμια ή αποσπάσματα δοκιμιακού χαρακτήρα, στα οποία παρεμβάλλει προσωπικές του σκέψεις γύρω από την τέχνη και την αισθητική (βλ. και Ο άλλος Λευκάδιος Χερν, κεφ. 2).

Στις ερμηνευτικές τοποθετήσεις του Λευκάδιου, διαισθάνεται κανείς μερικές φορές έναν απόηχο της πλατωνικής παράδοσης και πολύ καθαρότερα, τις επιδράσεις που δέχτηκε ο συγγραφέας από σύγχρονες του φιλοσοφικές θεωρίες, ιδιαίτερα του Χέρμπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1903), που ο ίδιος ομολογεί ότι τον είχε αιχμαλωτίσει σχεδόν ολοκληρωτικά. Εύκολα εξάλλου διαπιστώνει κανείς ότι ο Χερν δεν τρέφει εκτίμηση για τις Δυτικές τέχνες της εποχής του, στις οποίες δεν συγχωρεί την πλήρη απεξάρτηση τους από το ιδεαλιστικό στοιχείο.

Συνυφασμένη με τις καλλιτεχνικές κλίσεις του συγγραφέα είναι και η γενικότερη προτίμηση του προς το συγκεκριμένο λόγο και το εικονιστικό στοιχείο, χαρακτηριστικά που εκδηλώνονται τόσο στο λογοτεχνικό του ύφος όσο και στην περιστασιακή χρήση εικόνων στα κείμενα του, ήδη από τα αμερικανικά χρόνια. Οι εικόνες του Λευκάδιου είναι άλλοτε ερμηνευτικές, π.χ. των διαφόρων ειδών εντόμων που περιγράφει, και άλλοτε χιουμοριστικά σκιτσάκια δικής του έμπνευσης, συναρτημένα με το περιεχόμενο λογοτεχνικών κειμένων του ή επιστολών του, όπως αυτών που απευθύνει στον Γουώτκιν. Συνειδητά ή όχι, με τον τρόπο αυτό ο Λευκάδιος ταυτίζεται ακόμη μια φορά με την ιαπωνική λογοτεχνική παράδοση η οποία, όπως είναι γνωστό, έχει καλλιεργήσει μια ιδιαίτερα στενή σχέση ανάμεσα στο λόγο και την εικόνα.

Ο Χερν και η θρησκεία. Ατελείωτες φαίνονται οι περιπλανήσεις του συγγραφέα σε αυτόν τον τομέα, για τον οποίο τα κείμενα και η αλληλογραφία του είναι και πάλι διαφωτιστικά.

Ξεκίνησε από την ορθόδοξη χριστιανική πίστη - και η πλευρά αυτή μάλλον συνέχισε να υποβόσκει μέσα του και να τον προβληματίζει κατά καιρούς, αφού στις επιστολές του βρίσκουμε κάποιες - σπάνιες είναι η αλήθεια - μνείες στην ορθόδοξη πίστη, μάλιστα με συγκεκριμένες αναφορές στο Βυζάντιο και με ερωτήσεις σε φίλους του, ως προς τη γνώμη τους για τη «θρησκεία της μητέρας του».

Συνδεδεμένα με τον χριστιανισμό, αλλά με την προτεσταντική και την καθολική πλευρά του, ήταν τα βιώματα της Ιρλανδίας - που άφησαν αρνητικά αποτελέσματα, κυρίως λόγω των συνειρμών που δημιουργήθηκαν ανάμεσα σε αυτά και τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Πολύ αργότερα, στην Ιαπωνία, οι περί χριστιανισμού προσλήψεις θα εμπλουτιστούν με μια νέα, εξαιρετικά αρνητική κατά την αντίληψη του Χερν εικόνα, συναρτημένη με την ιστορία της εκεί προσηλυτιστικής δράσης των Ιησουϊτών ιεραποστόλων.

Οι διευρυμένες πνευματικές αναζητήσεις οδήγησαν επίσης τον Λευκάδιο από νωρίς στη μελέτη παλαιότερων δοξασιών της Εγγύς Ανατολής, καθώς και της ισλαμικής θρησκείας. Αλλά, όπως ήταν ίσως αναμενόμενο, η τελική κατεύθυνση έκλινε προς την πλευρά της Ιαπωνίας. Έγραψε πολλά για την ομορφιά των μνημείων και το βαθύτερο νόημα του Σίντο (της γηγενούς ιαπωνικής θρησκείας, που στα μάτια του συνδυάζεται πολλές φορές με όψεις της αρχαίας ελληνικής θρησκείας), αλλά και για τον εισηγμένο στην Ιαπωνία βουδδισμό, από τον οποίο δέχτηκε βαθύτατη επίδραση. Διαδεδομένη - μολονότι αβέβαιη - είναι και η άποψη ότι έγινε βουδδιστής, ίσως επειδή ζήτησε να ταφεί σε βουδδιστικό κοιμητήρι. Ωστόσο δεν απουσιάζουν από τα γραπτά του ούτε οι περιπτώσεις που δημιουργούν την αίσθηση ότι κλίνει μάλλον προς τον αγνωστικισμό.

Ο κοινωνιολόγος Χερν. Ο χαρακτηρισμός αυτός χρησιμοποιείται επίσης συμβολικά, ως δηλωτικός όχι μιας επιστημονικής ειδίκευσης αλλά μιας συγγραφικής κατεύθυνσης η οποία, μαζί με τη λαογραφική, αποτέλεσε τομέα πρώτης προτεραιότητας στα ενδιαφέροντα του Λευκάδιου Χερν.

Επισημάνθηκε ήδη το γεγονός ότι, η μελέτη της ιαπωνικής κοινωνίας είναι το μοναδικό θέμα που τον απασχόλησε και ως ενιαία σύλληψη, στη συγγραφή του βιβλίου του Ιαπωνία, μια απόπειρα ερμηνείας, του οποίου όλα τα κεφάλαια διαρθρώνονται με πυρήνα το συγκεκριμένο θέμα, φωτίζοντας το «καλειδοσκοπικά».

Πέρα από το έργο αυτό, πολλά άλλα κείμενα του Λευκάδιου αναφέρονται στην παρατήρηση, τη διάρθρωση, την επισήμανση χαρακτηριστικών πλευρών της ιαπωνικής κοινωνίας-ιδιαίτερα, πλευρών ιδιόμορφων ή λεπτεπίλεπτων, όπως είναι π.χ. ο ισχυρός ρόλος της τελετουργικής παρουσίας των νεκρών, ή οι συμβολισμοί του ιαπωνικού χαμόγελου (βλ. και Ο άλλος Λευκάδιος Χερν, κεφ. 4) που συχνά διαφεύγουν της προσοχής των μη ενημερωμένων Δυτικών.

Τα κοινωνιολογικού χαρακτήρα κείμενα του Χερν είναι συνήθως διατυπωμένα σε δοκιμιακή γραφή ή υποδηλώνουν έμμεσα τις θέσεις τους, με ποικίλους τρόπους - π.χ. διαλόγους του συγγραφέα με διάφορους συνομιλητές, αναγραφές απόψεων ξένων και Ιαπώνων ειδικών, αφηγήσεις χαρακτηριστικών γεγονότων συνοδευόμενες από επεξηγήσεις-επισημάνσεις των αντιδράσεων των εμπλεκόμενων πρωταγωνιστών κτλ. Κατά κανόνα, αυτή η πολλαπλότητα συγγραφικών μεθόδων λειτουργεί θετικά για τα κείμενα: διατηρεί την ποικιλία και τη ζωντάνια μιας λογοτεχνικής προσέγγισης, χωρίς να παραβιάζει τη σοβαρότητα και την αξιοπιστία της ιστορικής μαρτυρίας.

Ο Χερν και η λαϊκή παράδοση. Η μεγάλη πλειοψηφία των κειμένων του Χερν (και των μεταφρασμένων στη γλώσσα μας) περιλαμβάνουν ιστορίες που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν με ευρεία έννοια λαογραφικές. Κάποιες από αυτές πηγάζουν από παλιούς μύθους, άλλες συναρτώνται με συμβάντα της εποχής κι άλλες ακόμη έχουν ως πυρήνα τους σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της Ιαπωνίας, που με τον καιρό πέρασαν στο χώρο του θρύλου. Έτσι ή αλλιώς, τα θέματα τους είναι συνδεδεμένα, από κάποια πλευρά, με το λαϊκό πολιτισμό και τις δοξασίες του.

Ενδιαφέρον έχει ν' αναρωτηθεί κανείς για τους λόγους αυτής της προτίμησης του Χερν - και οι λόγοι μπορεί να είναι πολλοί. Κάποιοι μελετητές, αναφερόμενοι στις αλλόκοτες ή και τρομακτικές ιστορίες που αγαπά ο συγγραφέας, μιλούν για ιρλανδική συμβολή- έμπνευση αντλημένη από τις παραδόσεις των κάστρων της Ιρλανδίας και τους κελτικούς θρύλους. Άλλοι αναζητούν αφετηρίες στις τραυματικές παιδικές εμπειρίες, με τις οποίες είναι ανεξίτηλα συναρτημένη και η εικόνα (κυριολεκτικότερα: η απουσία) της ελληνίδας μητέρας. Συνυφασμένη με τη μορφή της Ρόζας αλλά και με τα ιαπωνικά βιώματα πρέπει να θεωρηθεί η ανάμεικτη με σεβασμό αγάπη του Λευκάδιου για κάθε ιαπωνίδα γυναίκα τού λαού, που κατ' αυτόν συνδυάζει αθόρυβη και διακριτική παρουσία με αξεπέραστο ήθος.

Ένας άλλος καίριος λόγος είναι, χωρίς αμφιβολία, η πίστη του Χερν στον απλό λαό ως γεννήτορα και θεματοφύλακα των εθνικών παραδόσεων. Αυτός ο οικουμενιστής, επανειλημμένα διακηρύσσει την πεποίθηση του ότι μόνον στο επίπεδο του λαού, όχι σε αυτό των «διεθνοποιημένων» ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, μπορεί κανείς να βιώσει - στην Ιαπωνία όπως και παντού αλλού - τον γνήσιο γηγενή πολιτισμό.

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.

Copyright (c) : 2014 Embassy of Japan in Greece
46 Ethnikis Antistasseos Str., 152-31 Halandri, Athens　[ Χάρτης ]
Phone : +30-210-6709900 (Central) | Fax : +30-210-6709980