IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης


22. Ο εκπαιδευτικός Λευκάδιος Χερν

Ο «δάσκαλος Χερν» μπορεί να θεωρηθεί μια ακόμη από τις «πολλαπλές όψεις» του Λευκάδιου. Προτιμήθηκε να εξεταστεί χωριστά από τις άλλες πλευρές του, λόγω της ιδιαιτερότητας της ως προς τον χαρακτήρα του περιεχομένου της, σε σχέση με το υπόλοιπο έργο του συγγραφέα, αλλά και λόγω της σημασίας της.

Τρία είναι τα βασικά σημεία του θέματος για τα οποία θα γίνει λόγος: Η γενικότερη σχέση του Χερν με την παιδεία, η διδακτική μέθοδος που ακολούθησε και που, όπως αποδείχτηκε, τού διασφάλισε την επιτυχία, και η σημασία που είχε αυτή η πλευρά της δραστηριότητας του για τον ίδιο και τους μαθητές του.

Ο Χερν και η παιδεία. Ο Χερν μάλλον δεν είχε διανοηθεί ποτέ ότι θα γινόταν μια μέρα δάσκαλος στα παιδιά της Ιαπωνίας ή και γενικότερα, ότι θα τον απασχολούσε το θέμα «διδασκαλία». Γνωρίζουμε ότι τού προτάθηκε και την αποδέχτηκε για λόγους καθαρά βιοποριστικούς, από τη στιγμή που αποφάσισε να παραμείνει και να δημιουργήσει δική του οικογένεια στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, όπου είχε βρεθεί προκειμένου να εκπληρώσει τη δημοσιογραφική του αποστολή. Ωστόσο, ο χαρακτήρας του και η συγκυρία των γεγονότων τον οδήγησαν, μαζί με το βαθύ ενδιαφέρον που ανέπτυξε για την Ιαπωνία, να αγκαλιάσει με την ίδια θέρμη και το θέμα της παιδείας της.

Όπως είναι γνωστό, η Ιαπωνία αντιμετώπιζε τα χρόνια εκείνα (περίοδο Μέιτζι, 1868-1912) μια κρίσιμη καμπή στην ιστορία της και βρισκόταν σε εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση. (Για τη γενικότερη σημασία της περιόδου, βλ. και το κείμενο του πρώην πρέσβη της Ιαπωνίας κ. Σ. Μοτόι Οκούμπο στον πρόλογο του βιβλίου Ο άλλος Λευκάδιος Χερν). Οι ισχυρές Δυτικές δυνάμεις είχαν υπογράψει με την Ιαπωνία πολύ επικερδείς γι' αυτές συνθήκες και ο στόχος που είχε τεθεί από την ιαπωνική πλευρά, στόχος που γι' άλλους μπορεί να φαινόταν ανυπέρβλητος, ήταν να υπερκεραστεί η ξένη πίεση και να ξαναβρεί η χώρα την πλεονεκτική θέση της, μέσα από μια αυστηρή λιτότητα και πειθαρχία που θα οδηγούσε σε γρήγορη οικονομική ανάκαμψη και παράλληλα, στο πνευματικό πεδίο, μέσα από την ταχύτατη εξοικείωση των Ιαπώνων με το Δυτικό πολιτισμό. Για να επιτευχθεί το τελευταίο ήταν απαραίτητη και η συμβολή των Δυτικών, μάλιστα των αγγλόφωνων, και σε αυτό το σημείο η χώρα υπήρξε τυχερή, γιατί βοηθήθηκε και από κάποιους εξαίρετους ξένους διανοούμενους που τους προσέλκυσε ο πολιτισμός της.

Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι, ανάμεσα σε αυτούς τούς διανοούμενους, ο Λευκάδιος υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς και ο διαχρονικότερος από πλευράς σημασίας. Ενδεικτικά σημειώνεται η πληροφορία την οποία περιέλαβε ο πρώην Σύμβουλος της Πρεσβείας της Ιαπωνίας κ. Χ. Νινομίγια, σε εισηγήσεις του σε Συμπόσια για τον Λευκάδιο Χερν (Εταιρεία των Φίλων του Λαού στην Αθήνα, 2004, και Δήμος Λευκάδας στη Λευκάδα, 2004) - ότι δηλαδή, στους Αμερικανούς αξιωματούχους του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, που επιζητούσαν να πληροφορηθούν για τον πολιτισμό της Ιαπωνίας, ώστε να μπορέσουν να συνδιαλεχθούν μαζί της σε σωστή βάση, μετά τα γεγονότα της Χιροσίμα, συστήθηκε να ανατρέξουν στα κείμενα του Λευκάδου Χερν.

Ως προς τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκε η παιδεία ειδικότερα, ο Λευκάδιος, ζώντας από κοντά και για χρόνια την επική προσπάθεια της Ιαπωνίας της εποχής Μέιτζι, τη ζωντάνεψε με τρόπο μοναδικό και μαζί εξονυχιστικό, στο κεφάλαιο που αφιέρωσε στην παιδεία στο έργο του Ιαπωνία-μια Απόπειρα Ερμηνείας (για το βιβλίο αυτό βλ. και εδώ, κεφ. 20).

Όταν έγραφε το συγκεκριμένο βιβλίο, ο Λευκάδιος είχε πια πραγματοποιήσει και τη δική του προσωπική συμβολή, τόσο προς την κατεύθυνση της εξοικείωσης των Ιαπώνων με το Δυτικό πολιτισμό όσο και προς την αντίρροπη κατεύθυνση, δηλαδή την προσπάθεια της διάσωσης του ιαπωνικού πολιτισμού, που κλυδωνιζόταν επικίνδυνα, κάτω από ποικίλες αντιφατικές πιέσεις.

Ωστόσο, πέρα από τις συγκυρίες των γεγονότων και των καταστάσεων, φαίνεται ότι ο Λευκάδιος έτρεφε για το θέμα της παιδείας και ένα έμφυτο ενδιαφέρον. Αυτό γίνεται αισθητό π.χ. σε πολλές από τις ιστορίες και τους θρύλους της ιαπωνικής παράδοσης που επέλεγε να καταγράψει - και είναι ενδεικτικό ότι κάποιοι από αυτούς τους θρύλους χρησιμοποιούνταν για χρόνια, αν όχι ακόμη, για την εκπαίδευση των νεαρών Ιαπώνων, στα σχολικά τους εγχειρίδια. (Για ένα από τα χαρακτηριστικότερα κείμενα αυτού του τύπου, με τίτλο Ένας ζωντανός θεός , βλ. την εξαίρετη ελληνική μετάφραση, από τον κ. Νινομίγια, στην ζακυνθινή εφ. Η φωνή των Βολιμιατών , φ. 61, Μάιος-Ιούνιος 2005).

Να προσθέσουμε επίσης ότι, αυτή η πλευρά του Λευκάδιου προσέλκυσε αρκετά πρόωρα και το ενδιαφέρον των Ελλήνων εκπαιδευτικών: ένα τουλάχιστον σχετικό κείμενο του δημοσιεύτηκε στην ελληνική ήδη από το 1934, «χάριν των διδασκάλων μας....... για να μας γίνουν, αν είναι δυνατόν, υπόδειγμα και για την ιδική μας σχολική εργασία» κατά την έκφραση του μεταφράσαντος εκπαιδευτικού Ν. Καραχρίστου, ο οποίος, πάντοτε κατά τα λεγόμενα του, βασίστηκε για την απόδοση του σε γερμανική δημοσίευση του 1922 (Εκπαιδευτικά Χρονικά , τ. 14 και 15, Μάιος και Ιούνιος 1934).

Αξίζει να σημειωθεί ότι, είκοσι πέντε χρόνια νωρίτερα κυκλοφορούσε στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, γραμμένο από έναν από τους επιφανέστερους λογίους και πολιτικούς της περιόδου Μέιτζι, το κείμενο του οποίου απόσπασμα παραθέτω πιο κάτω και το οποίο αποκαλύπτει, πιστεύω χαρακτηριστικά, αφενός πόσο η πνευματική Ιαπωνία, κατά ένα μεγάλο μέρος της, αντλούσε δύναμη από τον πολιτισμό της σ' εκείνη την κρισιμότατη φάση της ιστορίας της κατά την οποία η κρατική Ιαπωνία ευνοούσε με κάθε τρόπο τη στροφή της χώρας προς τη Δύση, και αφετέρου, πόσο οικείος ήταν ο ελληνικός πολιτισμός και πόσο εκτιμώμενος από τους Ιάπωνες διανοούμενους, στην τότε τόσο μακρινή και νεοανοιγμένη στη Δύση χώρα:

«Πολλοί νομίζουν ότι δεν υπήρχε παιδεία και ανοιχτό πνεύμα στους φεουδαρχικούς μας χρόνους. Αυτό είναι μια ψευδής εντύπωση, που οδήγησε τους επιφανειακούς παρατηρητές να πιστεύουν ότι ο πολιτισμός μας είναι τόσο πρόσφατος ώστε δεν θα μπορούσε να διασωθεί.... Αντίθετα, δεν θα υπερβάλω αν πω ότι, για γενιές και αιώνες, είχαμε μια παιδεία υψηλοτάτου ήθους. Τα μεγάλα ιδανικά που μας προσφέρουν η φιλοσοφία και τα ιστορικά παραδείγματα των χρυσών εποχών της Κίνας και της Ινδίας, ιαπωνοποιημένα..... μέσα στο συνολικό πνεύμα της μπουσίντο (της φιλοσοφίας των σαμουράι), μάς διασφάλισαν υπέροχα επίπεδα ήθους, που ισχυροποιήθηκαν μέσα στην καθημερινή ζωή των καλλιεργημένων τάξεων. Και όπως γνωρίζουν όλοι όσοι είναι εξοικειωμένοι με την παλιά Ιαπωνία, το αποτέλεσμα ήταν να έχουμε μια παιδεία που έτεινε προς τον ηρωισμό των (αρχαίων) Στωικών, τη λιτότητα και το ασυναγώνιστο πνεύμα αυτοθυσίας της (αρχαίας) Σπάρτης, και την αισθητική κουλτούρα και πνευματική εκλέπτυνση της (αρχαίας) Αθήνας.....» (Όκουμα Σιγκενόμπου, Πενήντα Χρόνια της Νέας Ιαπωνίας , αγλλ. μετ. 1909).

Να υπενθυμίσω ότι ο Όκουμα υπήρξε, μεταξύ άλλων, ο ιδρυτής του σημερινού πανεπιστημίου Γουασέντα, στο οποίο επρόκειτο να συνεχίσει τη διδασκαλία του ο Λευκάδιος, αν η καρδιά του δεν τον πρόδιδε τόσο πρόωρα.

Η διδασκαλία ως άσκηση. Με εξαίρεση το σύντομο διάστημα της διαμονής του στο Κόμπε, ο Λευκάδιος εργάστηκε ως εκπαιδευτικός σε όλη τη διάρκεια της ζωής του στην Ιαπωνία.

Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε στον τομέα αυτόν δεν ήταν λίγες. Από την καθαρά τυπική πλευρά, δεν διέθετε τους ανάλογους ακαδημαϊκούς τίτλους. Το κώλυμα ξεπεράστηκε χάρη στις συστάσεις καλών φίλων, που προφανώς έβλεπαν ότι η ευρυμάθεια του, όπως και η προσήλωση σε ό,τι αισθανόταν ως χρέος του, άξιζαν όσο και οι ακαδημαϊκοί τίτλοι. Η σταθερή ανοδική πορεία του Λευκάδιου με την πάροδο του χρόνου, από τη μέση προς την ανώτερη και ανώτατη εκπαίδευση, επιβεβαίωσε την εμπιστοσύνη των άλλων στο πρόσωπο του. Ο ίδιος, ωστόσο, φαίνεται από τα γραπτά του ότι αισθανόταν πάντα μια ανασφάλεια μέσα του.

Πολύ πιο ουσιαστικές ήταν οι δυσκολίες που είχαν σχέση με το περιεχόμενο της διδασκαλίας. Στη διδαχή της αγγλικής, από την οποία ξεκίνησε ο Χερν, το πρόβλημα ήταν το ίδιο που παραμένει και σήμερα και όχι μόνο για την αγγλική: Έπρεπε οι νεαροί Ιάπωνες να εξοικειωθούν με μια γλώσσα της οποίας η δομή και η σύνταξη τούς ήταν τελείως ξένη ή ακριβέστερα, περίπου αντίστροφη από της δικής τους γλώσσας - πράγμα που κανονικά εξυπακούει την ανάπτυξη ενός άλλου είδους εγκεφαλικού μηχανισμού. Το πρόβλημα αυτό ασφαλώς θα μεγιστοποιήθηκε όταν, για τους φοιτητές του Πανεπιστημίου του Τόκυο, η γλωσσική διατύπωση συνυφάνθηκε με πολυσύνθετα θέματα όπως της λογοτεχνίας.

Για ν' αντιμετωπίσει τις δυσχέρειες αυτές, ο Λευκάδιος φαίνεται ότι αφέθηκε στο ένστικτο του. (Γνωρίζουμε άλλωστε ότι και γενικότερα, πίστευε πολύ περισσότερο στην καθοδήγηση της καρδιάς παρά σε αυτήν του νου). Βασίστηκε κατεξοχήν στον προφορικό λόγο, που διευκόλυνε τόσο τη δική του έμπνευση όσο και τους μαθητές του, γιατί μπορούσε να είναι ένας λόγος πολύ πιο απλός, άμεσος και ζεστός.

Υπήρχαν ωστόσο και δυσκολίες καθαρά λογοτεχνικής φύσεως. Οι μορφές της αγγλικής λογοτεχνίας, τα είδη που καλλιεργούσε, η ορολογία και ο τρόπος της έκφρασης από κάποιες πλευρές, δεν είχαν καμία σχέση με ό,τι οι νεαροί Ιάπωνες εγνώριζαν από την ιαπωνική ή και την κινεζική ακόμη λογοτεχνική παράδοση. Ο Λευκάδιος αντιμετώπισε αποτελεσματικά και αυτές τις δυσκολίες, δίνοντας έμφαση, λιγότερο στη θεωρία και περισσότερο σε συγκεκριμένα παραδείγματα και αναζητώντας, όσο γινόταν πιο πολύ, συγκρίσεις ανάμεσα σε αγγλικά (ή γενικότερα δυτικά) και σε ιαπωνικά παράλληλα. Άντλησε επίσης την ύλη του κατά προτίμηση από τον εικονιστικό λόγο, που ήταν εξίσου προσφιλής στον ίδιο αλλά και στους μαθητές του, γιατί αποτελούσε ένα από τα λίγα αλλά καίρια στοιχεία που ήταν οικεία στους μαθητές και από τη δική τους παράδοση.

Με αυτήν τη διδακτική προσέγγιση - και ανεξάρτητα από τα προβλήματα που ο Χερν αντιμετώπιζε κατά καιρούς, λόγω και του δικού του δύσκολου χαρακτήρα και κάποιων αρχών του, με τις σχολικές και πανεπιστημιακές διοικήσεις - η εκπαιδευτική του προσπάθεια στέφθηκε από επιτυχία. Αλλά μπορεί να φανταστεί κανείς ότι, στη βάση αυτής της επιτυχίας, υπήρχε αδιάκοπη έρευνα και κοπιαστική προσπάθεια.

Η διδασκαλία ως βίωμα. Είναι ενδιαφέρουσα και ίσως απροσδόκητη για πολλούς, η διαπίστωση ότι ο Λευκάδιος, σαν άλλος Σωκράτης, δεν έγραψε ο ίδιος τίποτα για το περιεχόμενο της διδασκαλίας του. Σε αντιστάθμισμα μάς άφησε, όπως προανέφερα, σημαντικές μαρτυρίες για την ιαπωνική αντίληψη περί παιδείας και τους τρόπους εφαρμογής της κι ακόμη, πολλά για τους μαθητές του και για τις εμπειρίες του: τα σχολεία που δίδαξε, τους συναδέλφους του, τις συνήθειες και τις συμπεριφορές στο σχολικό περιβάλλον, τα παιδιά που ξεχώρισε για τον ένα ή τον άλλο λόγο, περιστατικά που δείχνουν τις σχέσεις στοργής που αναπτύχθηκαν ανάμεσα σ' εκείνον και στους μαθητές του.

Σχετικές περιγραφές και πληροφορίες βρίσκουμε τόσο σε κείμενα των βιβλίων του Χερν όσο και σε επιστολές του. Η συνολική εντύπωση που προκύπτει από αυτές τις μαρτυρίες είναι ότι ο συγγραφέας βίωσε έντονα τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία αυτής της πλευράς της ζωής και του έργου του και ότι, κατά κανόνα, ο ίδιος και οι μαθητές του δέθηκαν με σχέσεις βαθιάς αγάπης και σεβασμού.

Είναι γεγονός ότι δεν απουσιάζουν από τα σχετικά κείμενα του Χερν και κάποιοι υπαινιγμοί και παράπονα, όπως π.χ. για διακρίσεις προς τους ξένους δασκάλους ή για την απομάκρυνση και την αποξένωση που διαδέχονταν τον αρχικό στενό δεσμό δασκάλου-μαθητή, σε κάποιες περιπτώσεις. Με την αντικειμενικότητα που συνήθως τον διακρίνει, ωστόσο, ο Λευκάδιος επισημαίνει κατά κανόνα και τους λόγους που εξηγούν τέτοιες καταστάσεις. Και τελικά, τα στοιχεία που κυριαρχούν στη μνήμη του αναγνώστη ή του μελετητή του εκπαιδευτικού Χερν συνυφαίνονται, όχι με τις αρνητικές καταστάσεις αλλά με πληροφορίες και εικόνες τελείως διαφορετικές.

Οι τελευταίες προβάλλουν και πάλι μέσα από τα κείμενα και είναι, για παράδειγμα, η εικόνα του πλήθους των παιδιών και των απλών ανθρώπων που κατευοδώνουν με συγκίνηση το δάσκαλο Χερν, όταν εκείνος φεύγει από το Ματσούε. Είναι οι μαθητές που επισκέπτονται το δάσκαλο στο Τόκυο, ακόμη και χρόνια μετά την αποφοίτηση τους. Είναι οι φοιτητές που τους οφείλουμε τις γνώσεις μας για το δάσκαλο Λευκάδιο, αφού διασώζουν τις προφορικές του διδαχές στις σημειώσεις τους κι επιμελούνται μεταθανάτια την έκδοση τους. Και είναι, ακόμη, το πλήθος των νέων ανθρώπων που συνοδεύουν το δάσκαλο στην τελευταία κατοικία του, όπως φαίνεται σε φωτογραφίες της εποχής, και του αφιερώνουν, με την αγάπη τους, την πλακέτα που σώζεται σήμερα στο Μουσείο Λευκαδίου Χερν, στο Ματσούε:

«Στον αείμνηστο δάσκαλο Λευκάδιο Χερν, του οποίου η πένα υπήρξε δριμύτερη από το ξίφος αυτού τού νικηφόρου έθνους που ο ίδιος αγάπησε και έζησε μαζί του, και του οποίου η ύψιστη τιμή θα είναι πάντα ότι τού προσέφερε υπηκοότητα και, αλίμονο, ένα μνήμα. Από τους αλλοτινούς μαθητές του.»

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.

Copyright (c) : 2014 Embassy of Japan in Greece
46 Ethnikis Antistasseos Str., 152-31 Halandri, Athens　[ Χάρτης ]
Phone : +30-210-6709900 (Central) | Fax : +30-210-6709980