Embassy of Japan in Greece - Culture & Education

IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης

20. Το συγγραφικό έργο του Λευκάδιου Χερν

Ο Χερν είναι σε μας γνωστός σχεδόν αποκλειστικά από τα βιβλία του τα σχετικά με την Ιαπωνία. Πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι, φθάνοντας στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, είχε ήδη στις αποσκευές του μια αξιόλογη συγγραφική προσφορά, με την οποία είχε ως τότε καλύψει, ή υποχρεωνόταν ή επεδίωκε να καλύψει, τρεις διαφορετικούς τομείς: δημοσιογραφία, μυθιστοριογραφία ή διηγηματογραφία και μεταφρασμένη λογοτεχνία.

Όπως ξέρουμε, ο Λευκάδιος είχε κάνει σπουδές και σε γαλλικό κολέγιο, ήταν καλός γνώστης της γαλλικής γλώσσας και η γαλλική λογοτεχνία αντιπροσώπευε έναν τομέα ιδιαίτερης προτίμησης του. Εργαζόμενος λοιπόν σε μεταφράσεις σε αυτόν τον τομέα, συνετέλεσε στο να εξοικειώσει το αγγλόφωνο κοινό με έργα γνωστών, ή τότε ανερχόμενων, γάλλων συγγραφέων - όπως του Θεόφιλου Γκωτιέ, του Ανατόλ Φράνς, του Γουσταύου Φλωμπερ, του Πιέρ Λοτί κ.α. Μερικές φορές, μάλιστα, βρίσκουμε σκέψεις και κρίσεις για κάποιους από αυτούς τους συγγραφείς στην αλληλογραφία του.

Τη δημοσιογραφική δραστηριότητα, που ήταν αυτή με την οποία ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του, ο Λευκάδιος δεν τη διέκοψε ουσιαστικά ποτέ. Όχι μόνο την άσκησε ως κύρια ασχολία του και στην Ιαπωνία, στα χρόνια της διαμονής του στο Κόμπε, αλλά και πολλά κείμενα του για τη χώρα αυτή, που σήμερα μάς είναι οικεία στη μορφή των γνωστών βιβλίων του, στάλθηκαν και δημοσιεύτηκαν αρχικά στην Αμερική ως ανεξάρτητες δημοσιογραφικές συνεργασίες. Να προσθέσουμε ότι το δημοσιογραφικό έργο του Χερν, που αποτελεί αυτόνομο κεφάλαιο δημοσιεύσεων και μελετών στην ξένη βιβλιογραφία, δεν είναι έως σήμερα καθόλου ευρύτερα γνωστό στη χώρα μας-μολονότι ο ελληνικός τύπος φιλοξενεί όλο και πιο συχνά άρθρα για τον Λευκάδιο Χερν.

Σε συνέχειες είχαν δημοσιευθεί αρχικά και δύο μικρές νουβέλες, με τους τίτλους Τσίτα (Chita) και Γιούμα (Yuma), που ο Χερν συνέγραψε στα χρόνια της αμερικανικής περιόδου. Την εποχή εκείνη ονειρευόταν, όπως φαίνεται από την αλληλογραφία του, να εμπλουτίσει την αμερικανική λογοτεχνία με ένα νέο είδος «ποιητικής πεζογραφίας". Ο σκοπός αυτός δεν επιτεύχθηκε με τον τρόπο που εκείνος υπολόγιζε, γιατί το πεπρωμένο του τού επιφύλασσε άλλες κατευθύνσεις. Ωστόσο, η Τσίτα και η Γιούμα θεωρούνται γενικώς πολύ επιτυχημένα λογοτεχνικά πονήματα και είναι μια έλλειψη, το ότι δεν υπάρχουν ακόμη ολοκληρωμένες μεταφράσεις τους στην ελληνική.

Άγνωστες ή ελάχιστα γνωστές παραμένουν, στο ευρύ κοινό στον τόπο μας, και κάποιες άλλες εργασίες της αμερικανικής περιόδου του Χερν, όπως τα Σκόρπια Φύλλα από Παράξενες Λογοτεχνίες (Stray Leaves from Strange Literatures, 1884), οι ιστορίες που περιέλαβε στο βιβλίο του Μερικά Κινεζικά Φαντάσματα (Some Chinese Ghosts, 1887), που το εμπνεύστηκε μετά την επίσκεψη του στην Παγκόσμια Βιομηχανική Έκθεση της Νέας Ορλεάνης, κάποια μικρά μελετήματα για τις παροιμίες και την κουζίνα των Κρεολών και η κυριότερη ίσως εργασία του εκείνης της εποχής, το Δύο Χρόνια στις Γαλλικές Δυτικές Ινδίες (Two Years in the French West Indies, 1890), που προέκυψε από τη διαμονή του στη Μαρτινίκα-ένα νησί που εξακολουθεί επίσης να τον τιμά, γιατί έφερε και τον δικό του πολιτισμό πλησιέστερα στον Δυτικό Κόσμο.

Το πρώτο βιβλίο του Χερν από τη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, ένα βιβλίο που συνοψίζει όλη τη φρεσκάδα των αρχικών εντυπώσεων και των νέων εμπειριών του συγγραφέα, είναι το δίτομο Ματιές στην Άγνωστη Ιαπωνία (Glimpses of Unfamiliar Japan). Γράφτηκε στην αγγλική, όπως και όλα τα άλλα βιβλία του που θα ακολουθούσαν, και δημοσιεύτηκε στην Αμερική το 1894. Το χαρακτηριστικό που προκύπτει έντονα από τις σελίδες του, το περιεχόμενο και τον τίτλο ακόμη του πρωτοτύπου, είναι η προσεκτική και μαζί οξυδερκής προσέγγιση του δημιουργού. Η προσέγγιση υποδηλώνεται απλά με τη λέξη «ματιές", ενώ το ένστικτο και η αναζήτηση του συγγραφέα τον οδηγούν αμέσως στην επισήμανση των πιο ιδιόμορφων ή και δυσπρόσιτων γνωρισμάτων του ιαπωνικού πολιτισμού, όπως είναι π.χ. η θρησκευτική σιντοϊστική αρχιτεκτονική, η τέχνη των ιδεογραμμάτων και των κήπων, ή η ιαπωνική λατρεία για την πέτρα. Κεφάλαια και αποσπάσματα του βιβλίου έχουν περιληφθεί σε ελληνικές δημοσιεύσεις, όπως π.χ. στα Κείμενα από την Ιαπωνία και Εντός του Κύκλου των Ψυχών (μετάφρ. Σ. Χαλικιάς, Ίνδικτος 1997, 1999), στη Χώρα των Χρυσανθέμων (μετάφρ. Γ. Κ. Καλαμαντής, Κέδρος 1998) και στο Ο άλλος Λευκάδιος Χερν (μετάφρ. Κ. Παπαπαύλου, Παπαζήσης 2002).

Το δεύτερο βιβλίο του Χερν για την Ιαπωνία έχει τον τίτλο Από την Ανατολή (Out of the East, 1895). Δημοσιεύθηκε επίσης στην Αμερική, όπως και τα λοιπά βιβλία που ακολούθησαν, και είναι συνδεδεμένο, όπως προαναφέρθηκε, με την περίοδο της διαμονής του συγγραφέα στον ιαπωνικό νότο, την πόλη Κουμαμότο στο νησί Κυούσου. Κεφάλαια από το βιβλίο αυτό έχουν περιληφθεί κυρίως στη μεταφραστική εργασία του κ. Γ. Κ. Καλαμαντή.

Πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό ότι, όπως τα βιβλία του ίδιου του Χερν (πλην μιας εξαιρέσεως) αποτελούνται καθένα από μια συλλογή κειμένων σε διάφορα ιαπωνικά θέματα, έτσι και οι περισσότερες ελληνικές δημοσιεύσεις έργων του περιλαμβάνουν καθεμιά κεφάλαια επιλεγμένα από διαφορετικά βιβλία του. Γι' αυτό το λόγο, οι ελληνικές δημοσιεύσεις κυκλοφορούν με δικούς τους ανεξάρτητους τίτλους, όπως αυτοί που αναφέρθηκαν πιο πάνω ενδεικτικά.

Το τρίτο βιβλίο του Χερν για την Ιαπωνία κυκλοφόρησε με τίτλο ιαπωνικό: Κοκόρο (Kokoro, καρδιά, 1896). Ο υπότιτλος, «Υπαινιγμοί και απηχήσεις της εσωτερικής ιαπωνικής ζωής», υποδηλώνει σαφώς την πρόθεση του συγγραφέα να στραφεί, από την περιγραφή των (οπωσδήποτε βαθυστόχαστων) εξωτερικών εντυπώσεων του, σε μια βαθύτερη ενατένιση της ιαπωνικής ψυχής. Το επισημαίνει και ο ίδιος αναλυτικότερα σε ένα σύντομο πρόλογο, όπου η έννοια της λέξεως κοκόρο προσδιορίζεται με τα ακόλουθα λόγια: «Σημαίνει επίσης «νους», με συγκινησιακή απόχρωση˙ πνεύμα˙ θάρρος˙ αποφασιστικότητα˙ συναίσθημα˙ στοργή˙ μια εσώτερη έννοια, έτσι όπως λέμε στην αγγλική η «καρδιά των πραγμάτων». Γι ' αυτό και μόνο το λόγο, το Κοκόρο θα έπρεπε να είχε μεταφραστεί προ πολλού στη γλώσσα μας και ως ενιαίο βιβλίο. Μέχρι στιγμής, ωστόσο, δεν έχω υπόψη μου παρά μεμονωμένα - αν και καίριας σημασίας - κεφάλαια, στις δημοσιεύσεις που αναφέρθηκαν ενδεικτικά.

Τα υπόλοιπα βιβλία του Χερν για την Ιαπωνία εκδόθηκαν κατά τα χρόνια της διαμονής του στο Τόκυο και είναι τα ακόλουθα:

- Βουδδιστικά Σταχυολογήματα (Gleanings in Buddha-Fields, 1897). Όπως υποδηλώνουν οι λέξεις-κλειδιά «χέρι» και «ψυχή» που περιλαμβάνονται στον υπότιτλο, «Σπουδές του Χεριού και της Ψυχής στην Άπω Ανατολή», αυτό το ελάχιστα μεταφρασμένο βιβλίο πραγματεύεται θέματα βουδδιστικά/φιλοσοφικά αλλά και άλλα, μεταξύ των οποίων ένα τουλάχιστον πολύ σημαντικό (μεταφρασμένο) κείμενο για την τέχνη.

- Εξωτικά και Αναδρομικά (Exotics and Retrospectives, 1898). Τα κείμενα του βιβλίου αυτού, επίσης ελάχιστα μεταφρασμένου, παρουσιάζονται σε δύο ενότητες, σύμφωνα με την υποδήλωση του τίτλου. Περιλαμβάνουν στοχασμούς σε ποικίλα θέματα (γύρω από τον βουδδισμό, τη λογοτεχνία, την τέχνη κ.τ.λ.) αλλά και μια ανάβαση (προσιτή στην ελληνική) στο φημισμένο όρος Φούτζι και επίσης νέα θέματα, σχετικά με την πανίδα και την χλωρίδα της Ιαπωνίας, που θα συνεχιστούν και στα κατοπινά έργα.

- Στην Ιαπωνία των Φαντασμάτων (In Ghostly Japan, 1899). O προσφιλείς στον Λευκάδιο λαογραφικές ιστορίες, γύρω από φαντάσματα και παράξενες παραδόσεις, συνδυάζονται εδώ με θέματα όπως ο βουδδισμός, η ιαπωνική ποίηση αλλά και η Yaidzu (σημ. γραφή: Yaizu). H Γιαΐζου ήταν τότε, κατά τον Λευκάδιο, ένα γραφικό ψαροχώρι σε κάποια απόσταση από το Τόκυο, όπου ο συγγραφέας συνήθιζε να περνάει τις καλοκαιρινές διακοπές του μαζί με το μεγαλύτερο γιο του, τον Καζούο. Λιγοστά κεφάλαια του βιβλίου είναι μεταφρασμένα στην ελληνική.

Τα δύο επόμενα βιβλία, οι Σκιές (Shadowings, 1900) και τα Ιαπωνικά Ανάλεκτα (Japanese Miscellany, 1901), ακολουθούν μια τριμερή διάταξη με πολύ ανάλογες θεματικές ενότητες. Στο πρώτο μέρος τους περιλαμβάνουν και τα δύο παράξενες ιστορίες. Στο δεύτερο μέρος τους, που τιτλοφορείται στη μια περίπτωση «Ιαπωνικές Σπουδές» και στην άλλη «Λαογραφικά Σύμμεικτα», περιλαμβάνουν από τρία κείμενα που παρουσιάζουν επίσης αντιστοιχίες στα θέματα τους: Ιαπωνικά γυναικεία ονόματα και Βουδιστικά ονόματα ζώων και φυτών - Παλιά τραγούδια και Παιδικά τραγούδια - κείμενα για δύο διαφορετικά είδη εντόμων. Τέλος, στο τρίτο μέρος τους, περιλαμβάνουν μια ποικιλία θεμάτων υπό τους χαρακτηριστικούς τίτλους, αντίστοιχα, «Φαντασίες» (με σελίδες εξομολογητικές και ενορατικές) και «Σκόρπιες Σπουδές». Κεφάλαια και των δύο βιβλίων έχουν περιληφθεί στις ελληνικές δημοσιεύσεις που προαναφέρθηκαν.

Ακολουθούν δύο βιβλία με ιαπωνικούς τίτλους:

- Kottō (Αξιοπερίεργα, 1902). Ο ιαπωνικός τίτλος αυτού του βιβλίου διαβάζεται «Κοτ-τō» (ως σύνθεση των λέξεων kotsu και tō). Συνοδεύεται από έναν επεξηγηματικό υπότιτλο επιδεκτικό περισσοτέρων του ενός νοημάτων (Being Japanese Curios with Sundry Cobweb), όπου το στοιχείο του αξιοπερίεργου συνυπάρχει με την αίσθηση του περίτεχνου και του αραχνοΰφαντου. Στο περιεχόμενο συνδυάζονται ιστορίες της παλιάς και νεότερης ιαπωνικής παράδοσης με ιστορίες εντόμων και ζώων και με μικρογραφικά δοκίμια ενορατικού χαρακτήρα, στα οποία διαπρέπουν συνήθως η ποιητική φαντασία και η περιγραφική δύναμη του συγγραφέα. Έμφαση στη μετάφραση διαφορετικού τύπου κειμένων αυτού του βιβλίου έχει δοθεί από τους Σ. Χαλικιά και Κ. Παπαπαύλου στις δημοσιεύσεις που προαναφέρθηκαν.

- Kwaidan (σημ. γραφή: Kaidan) - Ιστορίες και σπουδές παράξενων πραγμάτων, 1904). Έτσι προσδιορίζεται από τον Λευκάδιο το περιεχόμενο αυτού του τελευταίου στο συγκεκριμένο είδος βιβλίου του, του οποίου ο τίτλος, σύμφωνα με τα λεξικά, ερμηνεύεται ως «ιστορίες φαντασμάτων». Οι ιστορίες αυτού του τύπου συμπληρώνονται και σε τούτη την περίπτωση με τρία κείμενα τελείως διαφορετικά, που παρατίθενται στο τέλος των άλλων ως χωριστή ενότητα, κάτω από τον τίτλο «Σπουδές εντόμων». Το Kwaidan είναι αναμφισβήτητα το πιο διαβασμένο βιβλίο του Χερν στην Ιαπωνία. Πολλά κεφάλαια του έχουν μεταφραστεί στην ελληνική από τον κ. Χαλικιά και παλαιότερα από την κ. Μ. Νικητοπούλου (Ιαπωνικοί Θρύλοι, Σιδέρης 1980).

Το Ιαπωνία -μια Απόπειρα Ερμηνείας (Japan: An Attempt at Interpretation), που ακολούθησε το Καϊντάν και που ο συγγραφέας δεν πρόφθασε να το δει τυπωμένο, διαφέρει από όλα τα άλλα βιβλία του Χερν, αφού είναι το μόνο έργο του σε μορφή εκτενούς πραγματείας διαρθρωμένης γύρω από ενιαίο πυρήνα. Αποτελείται από 22 κεφάλαια δοσμένα σε χαλαρή χρονολογική σειρά, που εξετάζουν πολλαπλές πλευρές της ιαπωνικής παράδοσης, ζωής και κοινωνίας και συνθέτουν, στο σύνολο τους, ένα είδος κοινωνιολογικής ιστορίας της Ιαπωνίας. Τρία κεφάλαια του βιβλίου, αναφερόμενα στην ιαπωνική οικογένεια (αρ. 5), τις επιβιώσεις της παράδοσης (αρ. 18) και την παιδεία (αρ. 20), έχουν μεταφραστεί, αντίστοιχα, από τους κ.κ. Καλαμαντή και Χαλικιά στις προαναφερθείσες δημοσιεύσεις και από την Κ. Παπαπαύλου στο Δελτίο Ελλήνων Φιλολόγων Κύπρου «Στασίνος» (τομ. ΙΑ΄, Λευκωσία 2004).

Αναφέρεται ότι ο Λευκάδιος έγραψε το βιβλίο αυτό προκειμένου να το χρησιμοποιεί στη διδασκαλία του στο πανεπιστήμιο Όκουμα (σημ. παν/μιο Γουασέντα, Waseda) όπου είχε ξεκινήσει και θα συνέχιζε να εργάζεται μετά την αποχώρηση του από το πανεπιστήμιο του Τόκυο (1903), αν ο ξαφνικός θάνατος του δεν ανέκοπτε τα σχέδια του.

Ο θάνατος δεν ανέκοψε πάντως τις περί τον συγγραφέα δραστηριότητες ούτε τις μνήμες. Ένα μόλις χρόνο μετά το θάνατο τού Χερν κυκλοφόρησε στη Νέα Υόρκη συλλογή ανέκδοτων κειμένων του και άλλων συγκεντρωμένων από δημοσιεύσεις, με γενικό τίτλο Το Ρομάντζο του Γαλαξία (The Romance of the Milky Way, 1905). Ακολούθησαν πολλές άλλες δημοσιεύσεις - συλλογές από κείμενα λογοτεχνικά, δημοσιογραφικά, διδασκαλίας κ.λ.π., η αλληλογραφία του και, επίσης, κάποιες μεταφράσεις και διασκευές του από τη γαλλική και την ιαπωνική. Με τις δημοσιεύσεις των κειμένων, εξάλλου, συμβάδισαν οι εκδόσεις μελετών γύρω από τη ζωή και το έργο του συγγραφέα.

Αυτή η μεταθανάτια εικόνα είναι επίσης ανεπαρκώς γνωστή στη χώρα μας. Την αντιπροσωπεύουν λίγα μεταφρασμένα κείμενα, όπως του κ. Σ. Χαλικιά (από το Ρομάντζο του Γαλαξία ) και της κ. Δ. Βουκελάτου (Το Αγόρι που Ζωγράφιζε Γάτες και άλλες Ιστορίες, Εστία 2000). Να αναφέρουμε επίσης ενδεικτικά κάποιες μελέτες, όπως βιογραφίες του Χερν από τους κ.κ. Γ. Κασιμάτη (Μαυρίδης 2000) και Σ. Χαλικιά (ως εισαγωγή στα Κείμενα από την Ιαπωνία), τα μελετήματα του πρέσβη ε.τ. κ. Κ. Βάσση, ιδιαίτερα για την περί τον Χερν βιβλιογραφία (περ. Νέα Πορεία, 524-526/224, Οκτ.-Δεκ. 1998) κ.α., το Λευκάδιος Χερν, η Λαογραφία της Στοργής , της δρος Π. Κοψιδά-Βρεττού (εκδ. του Πνευματικού Κέντρου Δήμου Λευκάδας, 2004), τη συμβολή των Κυθήρων, με άρθρα του κ. Μ. Πετρόχειλου κ.α. για τη Ρόζα Κασιμάτη, και το αφιέρωμα της Κ. Παπαπαύλου για τα 100 χρόνια από το θάνατο του συγγραφέα στην περιοδική έκδοση του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ιστορικογεωγραφικά (τομ. 10, Γιάννενα/Θεσσαλονίκη 2004).

Aφιέρωμα στο Λευκάδιο Χερν

　　　　　　　Aφιέρωμα στο Λευκάδιο Χερν