IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης



5. Η κοσμική αρχιτεκτονική

Οι ιστορικές μαρτυρίες και οι ανασκαφικές έρευνες αποτελούν τις κύριες πηγές των γνώσεών μας για τις παλαιότερες περιόδους, π.χ. για τις πρώτες πρωτεύουσες της Ιαπωνίας, που δεν είχαν μόνιμο χαρακτήρα.

Οι κατοπινές "κλασικές" πρωτεύουσες, οι ανακτορικές πόλεις Χεϊτζό στη σημερινή Νάρα (πρώτη σταθερή πρωτεύουσα, για ένα σχεδόν αιώνα) και Χεϊάν στο σημερινό Κυότο (πόλη που συνυφάνθηκε με την αυλική κουλτούρα για περισσότερα από χίλια χρόνια), είχαν δημιουργηθεί κατά τα πρότυπα της κινεζικής πρωτεύουσας Τσανγκάν, σύμφωνα με ένα ρυμοτομικό σχέδιο που σε γενικές γραμμές θυμίζει εντυπωσιακά το ελληνικό ιπποδάμειο σύστημα.

Το ανακτορικό συγκρότημα της Χεϊτζό, που βασίζεται σε παλαιότερο ανάλογο της πόλης του 7ου αι. Φουτζιγουάρα, το γνωρίζουμε από την αρχαιολογική έρευνα. Το ανακτορικό συγκρότημα της Χεϊάν σώζεται σε νεότερες ανοικοδομήσεις στο Κυότο, σε θέση λίγο διαφορετική από αυτή που κατείχε το 794, στο βόρειο μέρος της πόλης. Θεωρείται αρκετά πιστή αναπαράσταση του προτύπου του ιδρυτή της πόλης αυτοκράτορα Καμμού και επίσης, χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής τύπου σίντεν, που η διαμόρφωσή της ολοκληρώνεται στην εποχή Χεϊάν.

Eικ. 1

Στην αρχιτεκτονική αυτού του τύπου το κύριο κτίσμα, το σίντεν, περιβάλλεται στις δύο ή τρεις πλευρές του από άλλα κτίσματα που επικοινωνούν, μεταξύ τους και με το σίντεν, με ανοιχτούς διαδρόμους. Δύο άλλοι μεγάλοι διάδρομοι, δεξιά και αριστερά, οδηγούν στον κήπο που απλώνεται στη νότια πλευρά του συγκροτήματος. Στις άκρες τους, οι διάδρομοι αυτοί έχουν συνήθως κιόσκια, που βλέπουν σε λίμνη του κήπου. Υπάρχουν επίσης πλαϊνές είσοδοι για την πρόσβαση στο χώρο.

Τα οικοδομήματα, ξύλινα και εξαιρετικά απλά αλλά πολύ καλαίσθητα στην εμφάνισή τους, μονώροφα, με ορθογώνιο σχήμα και συχνά τεθλασμένες στα άκρα στέγες, με άβαφες επιφάνειες, ελαφρά υπερυψωμένο δάπεδο και ανοιχτές προς τον κήπο βεράντες, εκφράζουν την πάγια ιαπωνική αισθητική - μια αισθητική που αγαπάει να αναδείχνει την οριζόντια διάταξη, τη φυσική χροιά του ξύλου, την καθαρότητα των επιφανειών και των αρχιτεκτονικών γραμμών. Την ίδια εντύπωση υποβάλλουν οι όμορφα διακοσμημένοι με ζωγραφικές συνθέσεις, αλλά ουσιαστικά κενοί από τη συνηθισμένη σε μάς επίπλωση, εσωτερικοί χώροι. Όπως βλέπουμε σε ζωγραφικές παραστάσεις της εποχής Χεϊάν αλλά και μεταγενέστερες, ως διαχωριστικά των "δωματίων" χρησιμοποιούνταν πτυσσόμενα παραβάν και κουρτίνες από μπαμπού.

Eικ. 2

Άλλα χαρακτηριστικά που μαρτυρούνται στη ζωγραφική και στη λογοτεχνία, όπως π.χ. το να κάθεται κανείς ή να ξαπλώνει σε μαξιλάρια στο δάπεδο και στην ιαπωνική ψάθα τατάμι, απαντούν και σήμερα στην παραδοσιακή ιαπωνική ζωή. Διαχρονική φαίνεται ότι υπήρξε επίσης η συνήθεια να μπαίνουν οι χώροι υποδοχής μπροστά, ως πιο σημαντικοί για επίσημη ακρόαση ή φιλοξενία, και οι ιδιωτικοί χώροι πιο πίσω. Στο ανακτορικό συγκρότημα του Κυότο, το πιο φημισμένο οικοδόμημα είναι η μεγάλη αίθουσα τελετών (σισίντεν). Επισημαίνουμε όμως, μεταξύ άλλων χαρακτηριστικών, και την παρουσία ενός "σπουδαστηρίου" που αναφέρεται ότι χρησίμευε για συγκεντρώσεις σύνθεσης ποίησης. Από λογοτεχνικές μαρτυρίες της εποχής, μάλιστα από το περίφημο μυθιστόρημα Η ιστορία του πρίγκιπα Γκέντζι της Μουρασάκι (10ος-11ος αι.), γνωρίζουμε ότι η αυλική ζωή περιλάμβανε τόσο διαγωνισμούς ποίησης όσο και ζωγραφικής και πλήθος άλλων μουσικών και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων.

Eικ. 3

Με τη διαδοχή του πολιτισμού Χεϊάν από τα μεσαιωνικά στρατιωτικά καθεστώτα (σογκουνάτα), διαμορφώνεται ένα διαφορετικό είδος ζωής και συνακόλουθα, μια διαφορετική αισθητική.
Στην αρχιτεκτονική αναδείχνεται ο τύπος σόιν, στα γνωρίσματα του οποίου συγκαταλέγονται οικοδομήματα με περισσότερο πολύπλοκα πλάνα, εσωτερικοί χώροι με ανισόπεδα δάπεδα, θύρες που ανοίγουν διαδοχικά, υποδιαιρώντας μια μεγάλη αίθουσα σε επιμέρους χώρους, κόγχες διαφόρων τύπων και διάκοσμοι με ασύμμετρα ράφια, φατνωτές οροφές και χαρακτηριστικά "υπέρθυρα", όλα πλούσια διακοσμημένα. Βαθμιαία, ο διάκοσμος γίνεται όλο και περισσότερο εντυπωσιακός. Εκτός από ζωγραφικές συνθέσεις με χρυσά φόντα, απαντούν μετάλλινες επιχρυσώσεις και ξυλόγλυπτες επιφάνειες.
Την αρχιτεκτονική σόιν τη συναντάμε στα κάστρα - επιβλητικές κατασκευές που περιβάλλονται από τείχη και τάφρους και περιλαμβάνουν πύλες, πύργους (ιδιαίτερα τον πύργο τένσου-κάκου που γίνεται τυπικό χαρακτηριστικό τους), φυλάκια και, επίσης, χώρους διαβίωσης για τον στρατιωτικό ηγεμόνα (ή τοπικό άρχοντα) και την ακολουθία του.

Eικ. 4

Η αρχιτεκτονική των κάστρων διαμορφώνεται στην εποχή Μουρομάτσι αλλά κορυφώνεται στην εποχή Αζούτσι-Μομογιάμα (βλ. κεφ. 1), όταν η Ιαπωνία, ξεπερνώντας τις εσωτερικές ταραχές, ενοποιείται σταδιακά, κάτω από τη διαδοχική εξουσία δύο μεγάλων στρατιωτικών ηγεμόνων που δεν έφεραν τίτλο σογκούν. Αυτοί είναι ο Όντα Νομπουνάγκα (1534-1582) και ο Τογιοτόμι Χιντεγιόσι (1536-1598). Ο πρώτος έμεινε στην ιστορία, μεταξύ άλλων ως δημιουργός ενός ονομαστού κάστρου στο Αζούτσι, που διατηρείται σε ελάχιστα ερείπια, στις όχθες της γραφικής λίμνης Μπίγουα, στην ευρύτερη περιοχή του Κυότο. Τμήμα ενός άλλου ονομαστού κάστρου, που είχε δημιουργήσει ο Χιντεγιόσι στην περιοχή Φουσίμι της Μομογιάμα, μεταφέρθηκε και διασώζεται στη μεγάλη αίθουσα υποδοχής του μοναστηριού Νισί Χονγκάντζι στο Κυότο.

Στην ίδια πόλη διασώζεται ένα άλλο σημαντικότατο δείγμα αρχιτεκτονικής σόιν - το κάστρο Νιτζό, όπου διέμενε ο σογκούν Τοκουγκάουα Ιεγιάσου (1542-1616) όταν επισκεπτόταν το Κυότο, ερχόμενος από το Έντο όπου είχε μεταφέρει την πρωτεύουσά του. Ο Ιεγιάσου και οι διάδοχοί του διέμεναν βασικά στο Έντο, γύρω από το κάστρο του οποίου, όπως συνέβη και με άλλες καστροπόλεις, αναπτύχθηκε σταδιακά η αστική πόλη, το σημερινό Τόκυο. Στο χώρο και σε τμήματα του άλλοτε κάστρου των Τοκουγκάουα απαντούν τώρα τα κτίσματα και οι κήποι του αυτοκρατορικού ανακτόρου.

Eικ. 5

Ανάμεσα στα κάστρα που σώζονται (με επανειλημμένες επισκευές ή και ανοικοδομήσεις) σε διάφορες πόλεις της Ιαπωνίας - Οσάκα, Οκαγιάμα, Χιροσίμα, Ναγκόγια (εικ.1), Kουμαμότο της Κυούσου κ.τ.λ. - ξεχωριστή θέση κατέχει, για την ομορφιά και την καλή του διατήρηση, το κάστρο στο Χιμέτζι (εικ.2). Η δόμησή του ολοκληρώθηκε στις αρχές του 17ου αι. και πάρα πολλά κτίσματα του έχουν χαρακτηριστεί "Σημαντικές Εθνικές Κτήσεις". Η παρουσία καμπυλών που παρατηρείται στις στέγες του όπως και σε άλλων κάστρων (εικ.1), σε συνύπαρξη με αετωματικές επιστέψεις, αποτελεί ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της αρχιτεκτονικής αυτής της περιόδου.

Μια ιδιαίτερη κατηγορία οικημάτων, που εμφανίζονται από τη μεσαιωνική εποχή και δεν έχουν αμιγή κοινωνικό χαρακτήρα γιατί συνδέονται με την ευρύτερη κουλτούρα του βουδδισμού ζεν, είναι τα ονομαζόμενα "περίπτερα του τσαγιού" (τσασίτσου) (εικ. 3). Η τέχνη των τσασίτσου, που εμπνέεται βασικά από αγροτικά στοιχεία, θεωρείται ότι επέδρασε στη διαμόρφωση ενός ακόμη αρχιτεκτονικού στυλ, γνωστού ως σουκίγια, που αναπτύσσεται στην πρώιμη περίοδο Έντο.

Το στυλ σουκίγια το βρίσκουμε στην ωραιότερη μορφή του, σε συγκερασμό με την τέχνη του σόιν και με στοιχεία του παλαιού σίντεν, στο πιο γνωστό ίσως στη Δύση αρχιτεκτονικό δημιούργημα της περιοχής του Κυότο, την άλλοτε πριγκιπική και αυτοκρατορική κατοικία τη γνωστή ως βίλα Κατσούρα (εικ. 4). Κληρονομιά τέτοιων συγκερασμών φαίνεται να είναι και η σύγχρονη ιαπωνική κατοικία, η οποία ωστόσο, αν και προήλθε όπως λέγεται από την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής του σόιν, είναι προφανές ότι υποκατέστησε την εντυπωσιακή πλευρά αυτής της αρχιτεκτονικής με την επιδίωξη μιας εντύπωσης πιο φυσικής και μιας απέριττης κομψότητας συνυφασμένης και με την παλαιότερη παράδοση.

Η βίλα Κατσούρα φημίζεται για τη λιτή ομορφιά, τη φροντισμένη ασυμμετρία και την αρμονική ενότητα των οικημάτων και των κήπων της. Η διακριτικά περίτεχνη αισθητική της αντιπαραβάλλεται μερικές φορές προς τον υπερφορτωμένο και κάπως εκκεντρικό διάκοσμο του μαυσωλείου του σογκούν Τοκουγκάουα Ιεγιάσου στο Νίκκο, κοντά στο Τόκυο (εικ. 5). Το ταφικό αυτό μνημείο αντιπροσωπεύει μια άλλη πτυχή της κουλτούρας της περιόδου Έντο, την τάση της έμπνευσης από κινεζικά πρότυπα, που οι Τοκουγκάουα για διάφορους λόγους υιοθέτησαν, όχι μόνο στην τέχνη αλλά και στη φιλοσοφία και τη γενικότερη διοίκησή τους.

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.