IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης


2. Οι πρώτοι πολιτισμοί

Αν και η είσοδος του βουδδισμού στην Ιαπωνία τον 6ο αι. δημιούργησε μια βαθιά τομή στην πολιτιστική πορεία της, πρέπει να τονιστεί ότι και πριν από τη διείσδυση αυτής της θρησκείας είχε αναπτυχθεί στο ιαπωνικό έδαφος ένας πολύ ενδιαφέρων πολιτισμός, ποικιλόμορφος και, από αρκετές πλευρές, ιδιόμορφου χαρακτήρα.

Η αρχαιολογική έρευνα έχει ήδη πιστοποιήσει ότι, σε αντίθεση με παλαιότερες υποθέσεις, η παλαιολιθική φάση του προϊστορικού πολιτισμού δεν είναι άγνωστη στη Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου. Αναφέρονται μάλιστα ευρήματα από την επαρχία Σαϊτάμα, που μπορεί να έχουν ηλικία περίπου 500.000 ετών.

Η μεσολιθική και η νεολιθική φάση μάς οδηγούν σε μια περίοδο που θεωρείται ότι ξεκίνησε πριν από 11.000 χρόνια περίπου και συνεχίστηκε ως την ύστερη προχριστιανική χιλιετία (περ. 3ος αι. π. Χ.). Η περίοδος αυτή είναι γνωστή ως Τζομόν, ενώ η πρώτη φάση της (περ. 11.000-7500) χαρακτηρίζεται ποικιλότροπα ως αρχαϊκή, πρωιμότατη, πρωτο-τζομόν ή προ-τζομόν. Η ιαπωνική ονομασία προέρχεται από ένα είδος διακόσμου τυπικού στην κεραμεική τής περιόδου.

Γύρω στον 3ο αι. π. Χ., ο πολιτισμός της εποχής Τζομόν παραχώρησε τη θέση του σε αυτόν της εποχής Γιαγιόι, που διήρκεσε ως τον 3ο αι. μ.Χ. και αποκλήθηκε έτσι από την ονομασία της περιοχής των πρώτων ευρημάτων του. Η εποχή Γιαγιόι προσδιορίζεται και ως εποχή του χαλκού ή γενικότερα του μετάλλου. Τα μετάλλινα εργαλεία που της ανήκουν δείχνουν ότι, όπως συνέβη στην Κορέα και σε αντίθεση με άλλες χώρες και την Κίνα, η είσοδος του χαλκού και του σιδήρου έγινε στην Ιαπωνία πιο αργοπορημένα και μέσα στην ίδια εποχή.

Οι άνθρωποι της εποχής Τζομόν, όπως και οι σύντροφοί τους άλλων νεολιθικών πολιτισμών, ζούσαν κατά κύριο λόγο σε σπηλιές και διασφάλιζαν την τροφή τους με το κυνήγι, το ψάρεμα, τη συλλογή καρπών. Οι άνθρωποι της εποχής Γιαγιόι γνώριζαν και ασχολούνταν με την καλλιέργεια της γης, μάλιστα και του ρυζιού, που είχε εισαχθεί από τον ηπειρωτικό ασιατικό χώρο. Είχαν δημιουργήσει κατά συνέπεια μόνιμους οικισμούς, με κατοικίες που, αρχικά τουλάχιστον, ακολουθούσαν τον τύπο της προϊστορικής καλύβας με βαθμιαία πιο κομψά και διαμορφωμένα σχήματα.


Όπως δείχνουν χαρακτηριστικές αναπαραστάσεις που οι Ιάπωνες έχουν δημιουργήσει σε υπαίθρια μουσεία, με βάση τα δεδομένα των ανασκαφών, η πιο τυπική μορφή κατοικίας είχε σχήμα στρογγυλό ή με στρογγυλεμένες γωνίες, στηριζόταν σε ξύλινους πασσάλους μπηγμένους στο χώμα, είχε δάπεδο κατά κανόνα χαμηλότερο από την επιφάνεια του εδάφους και ψηλή κωνική ψαθωτή στέγη.

Κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες αρχιτεκτονικές κατασκευές μάς κληροδότησαν ωστόσο οι άνθρωποι της εποχής Τζομόν. Πρόκειται για λίθινα θρησκευτικά-ταφικά σύνολα, που θεωρούνται αντίστοιχα με ανάλογα σιβηρικά ή και μενχίρ που γνωρίζουμε και από τον ευρωπαϊκό χώρο.

Δικό τους χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι κύκλοι σχηματισμένοι από στενόμακρες επίπεδες πέτρες, ακτινωτά τοποθετημένες στο έδαφος γύρω από έναν ψηλό ορθό λίθο, σε μια διάταξη που παραλληλίζεται με ηλιακά ρολόγια.

Τα εντυπωσιακότερα επιτεύγματα της εποχής Τζομόν τα συναντάμε στην κεραμική της. Πρόκειται για αγγεία ή σκεύη μοναδικά στο είδος τους, που χαρακτηρίζονται από έντονες παραλλαγές στις διάφορες φάσεις τους (πρώιμα, μέσα, ύστερα και ύστατα Τζομόν). Στη φάση της ακμής τους διακρίνονται για τη ρωμαλεότητα της σύλληψης και την πρωτοτυπία της κατασκευής: παράξενα, ασύμμετρα σχήματα, διάκοσμος δημιουργημένος με τριβή ψαθωτού σχοινιού (τζομόν) επάνω στον πηλό, ή ανάγλυφος ή εγχάρακτος, πλούσιος αν όχι αχαλίνωτος στην έμπνευσή του, ακόμη και εκκεντρικός.

Ανάλογης τεχνικής και εξίσου εντυπωσιακά είναι τα ειδώλια της εποχής Τζομόν, γνωστά ως ντογκού. Οι μορφές τους ανήκουν ή κινούνται ανάμεσα στο ζωόμορφο και το ανθρωπόμορφο στοιχείο. Πολλά από αυτά θα πρέπει να ήταν, όπως και τα αντίστοιχα σκεύη, τελετουργικά-σύμβολα γονιμότητας, αποτροπαϊκά φυλακτά, ενώ κάποια χρησίμευαν ίσως για εναπόθεση οστών των νεκρών. Αξίζει επίσης να παρατηρηθεί ότι μερικά ειδώλια ξαφνιάζουν με την αφαιρετική ή γεωμετρική τους σύλληψη, που σχεδόν θυμίζει τα κυκλαδικά του δικού μας χώρου, μολονότι η συνολική αισθητική προσέγγιση είναι βεβαίως τελείως διαφορετική.

Η κεραμική της εποχής Γιαγιόι δεν περιλαμβάνει μέχρι στιγμής ειδώλια. Μάς άφησε όμως αγγεία και σκεύη με πολύ απλά και κομψά σχήματα. Τα εγχάρακτα ή ζωγραφισμένα με απαλό κόκκινο χρώμα μοτίβα που κοσμούν την επιφάνειά τους ακολουθούν συνήθως οριζόντια διάταξη. Έχουν πολύ διακριτικό χαρακτήρα, που δεν εμποδίζει καθόλου την έμφαση στην αρμονία των περιγραμμάτων. Ξεχωρίζουν επίσης, από την εποχή αυτή, κάποια στενόμακρα ωοειδή αγγεία που χρησίμευαν ίσως για εναποθήκευση υγρών ή στερεών τροφών. Θυμίζουν παλαιότερα ελληνικά ως προς τα ανάγλυφα ανθρώπινα προσωπεία που κοσμούν το λαιμό τους.

Από την εποχή Τζομόν προέρχονται και άλλα ευρήματα, όπως ελεφάντινα και οστέινα αντικείμενα και κοσμήματα. Ευρήματα ξένης προέλευσης, όπως χάλκινοι κινεζικοί καθρέφτες και χάντρες από ημιπολύτιμους λίθους σε χαρακτηριστικό σχήμα κόμματος (μαγκατάμα), γνωστές ήδη στην Κορέα, πιστοποιούν τις θαλάσσιες επαφές των ανθρώπων της εποχής Γιαγιόι με τους γειτονικούς τους πολιτισμούς.

Στα χάλκινα ευρήματα της εποχής Γιαγιόι, συγκαταλέγεται μια χαρακτηριστική σειρά κωδωνόσχημων αντικειμένων γνωστών ως ντότακου, πιθανώς τελετουργικών. Έχουν πλατιά ταινιωτή ημικυκλική λαβή και η επιφάνειά τους κοσμείται συχνά με μοτίβα γεωμετρικά ή παρμένα από το φυσικό κόσμο, όπως σχηματοποιημένα κύματα, ή ακόμη ανθρώπινες μορφές αποδοσμένες πολύ αφαιρετικά, που θυμίζουν κάπως αυτές των ελληνικών γεωμετρικών αγγείων.

Οι άνθρωποι της εποχής Τζομόν μάς κληροδότησαν και το πρόβλημα της σχέσης του πολιτισμού τους με τους φερόμενους ως παλαιότατους κατοίκους του ιαπωνικού χώρου, τους Αϊνού, που επιβιώνουν σήμερα κυρίως σε περιοχές του Χοκκάιντο. Στα χαρακτηριστικά και τις τελετουργίες των Αϊνού ανιχνεύονται στοιχεία ξένα προς το χώρο τους και πολλοί τούς θεωρούν απογόνους παλαιότατης λευκής φυλής που μετανάστευσε ως εκεί.

Οι άνθρωποι της εποχής Γιαγιόι είναι μάλλον αυτοί που αναφέρονται ως "Γουά" ή "Γουό" στα κινεζικά χρονικά και αναγνωρίζονται ως άμεσοι πρόγονοι των σημερινών Ιαπώνων. Η κουλτούρα τους είχε σύντομη διάρκεια σε σχέση με την Τζομόν, αλλά θεωρείται πολύ σημαντική ως προς το ότι έθεσε βάσεις για την αισθητική και γενικότερη διαμόρφωση του κατοπινού ιαπωνικού πολιτισμού.

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.