IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:
Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης
13. Τα ιαπωνικά χαρακτικά (ουκίγιο-έ) (ΙΙ)
Ο Χαρουνόμπου θεμελίωσε την κατεύθυνση στην οποία ακολούθησαν
οι "κλασικοί" εκπρόσωποι του ουκίγιο-ε, όπως ο Τορίι
Κιγιονάγκα (1752-1815) και ο Κιταγκάουα Ουταμάρο (1754-1806),
που διακρίθηκαν σε διαφορετικούς τύπους "ωραίων γυναικών"
(μπιτζίν).
Οι γυναίκες του Κιγιονάγκα είναι αυτές που συγγενεύουν
περισσότερο με τον δυτικό τύπο γυναικείας μορφής, καθώς συνδυάζουν
ιαπωνικές φυσιογνωμίες με μάλλον ψηλή, "αγαλματένια" κορμοστασιά. Ο καλλιτέχνης τίς αναδείχνει σε εσωτερικούς αλλά
και σε φυσικούς χώρους και, μερικές φορές, σε πολυσύνθετες
σκηνές που αναπτύσσονται σε τρίπτυχα (τα οποία εμπνέουν και
άλλους καλλιτέχνες σε ανάλογες αξιοποιήσεις). Ο Ουταμάρο καινοτομεί,
επικεντρώνοντας την προσοχή του όχι μόνο σε μεμονωμένες ή
συλλογικές αποδόσεις μορφών αλλά και στην ανάδειξη της γυναικείας
φυσιογνωμίας, σε ποικίλες εκφράσεις.
Παράλληλα με το θέμα των "ωραίων γυναικών", δημοφιλέστατες
παραμένουν οι συνθέσεις οι εμπνευσμένες από το θεατρικό ρεπερτόριο.
Ο διασημότερος εκπρόσωπος των θεατρικών χαρακτικών στον ύστερο
18ο αι. είναι ο Τοσουσάι Σαράκου, ένας "μυστηριώδης" δημιουργός για τον οποίο πολύ λίγα γνωρίζουμε. Επιχειρώντας
προσεγγίσεις σαν αυτή του Ουταμάρο που προαναφέρθηκε και αξιοποιώντας
τις στην πολύ ευρεία κλίμακα που επιτρέπει η θεατρική τέχνη,
ο Σαράκου απαθανάτισε, ολόσωμους ή σε προτομές, διάσημους
καλλιτέχνες του θεάτρου καμπούκι στη χρονιά 1794/95 - σε μια
τεχνική που εκτιμήθηκε ιδιαίτερα στην εποχή μας, καθώς παραλληλίστηκε
με τον δυτικό εξπρεσιονισμό.
Στο πρώτο μισό του 19ου αι. (ύστερη φάση του παραδοσιακού
ουκίγιο-έ), η τέχνη των χαρακτικών αντανακλά κάποια ποιοτική
υποβάθμιση, παρά την πληθωρική παρουσία διαφόρων σχολών, όπως
οι Ουταγκάουα, οι Κατσουκάουα κ.α. Οι συνεχώς αυξανόμενες
απαιτήσεις για μαζική παραγωγή ήταν αναμφίβολα ένας βασικός
συντελεστής αυτής της εξέλιξης - η οποία, κατά έναν ενδιαφέροντα
τρόπο, "συνοδοιπορεί" με τη συνεχή τελειοποίηση
των μεθόδων τεχνικής.
Επιτυχημένα έργα με παραδοσιακές απηχήσεις στην τεχνική και
τα θέματα, ιδιαίτερα στο πάντα δημοφιλές θέμα της
μπιτζίν,
εξακολουθούν να δημιουργούνται, όπως αξιοποιούνται και παραλληλισμοί
ανάμεσα στη γυναικεία ομορφιά και τις ομορφιές της φύσης (πρβλ.
νέα γυναίκα και ανθισμένη κερασιά). Οι κομμώσεις και οι ενδυμασίες
ακολουθούν τη μόδα κάθε εποχής. Σε γενικές γραμμές ωστόσο,
τα χρώματα και τα σχέδια των ύστερων έργων αποβλέπουν πολύ
περισσότερο στα οπτικά εφφέ και το φόντο των συνθέσεων γίνεται
πολύ πιο περίπλοκο και εντυπωσιακό.
Η μεγάλη καινοτομία που βάζει τη σφραγίδα της στην ύστερη
φάση του παραδοσιακού ουκίγιο-έ συναρτάται με την ανάπτυξη
των ταξιδιών, που παρατηρείται την ίδια εποχή και αφορά στην
ανάδειξη της χαρακτικής του τοπίου. Διασημότεροι εκπρόσωποι
σ' αυτόν τον τομέα θεωρούνται ο Κατσουσίκα Χοκουσάι (1760-1849)
και ο Άντο Χιροσίγκε (1797-1858).
Οι δύο καλλιτέχνες διακρίθηκαν εξίσου για τις χαρακτικές
σειρές τους, στις οποίες απαθανάτισαν όψεις πόλεων, κτισμάτων
και τοπίων της Ιαπωνίας, ενώ μάς άφησαν και έργα ζωγραφικά.
Ο Χοκουσάι ισομοίρασε το ενδιαφέρον του ανάμεσα στο φυσικό
περιβάλλον και στην ανθρώπινη μορφή, εστιάζοντας συχνά στο
αλληλένδετο της σχέσης τους ή στην ανθρώπινη μορφή ως θεματικό
πυρήνα. Η πληθωρική και ανήσυχη ιδιοσυγκρασία του βρήκε πρόσθετη
διέξοδο σε πλήθος σκίτσων, που έγιναν περιζήτητα και στη Δύση,
ενώ πασίγνωστη και δημοφιλέστατη παραμένει η σειρά του "36
Όψεις του Όρους Φούτζι".
Ανάμεσα στις σειρές του Χιροσίγκε, που είναι ιδιαίτερα αγαπητές
σε κάθε Ιάπωνα και σε κάθε θαυμαστή της Ιαπωνίας, "σταθμό"
αποτέλεσαν "οι 53 Σταθμοί του Τοκάιντο".
Ευαίσθητος
παρατηρητής και δέκτης των πιο λεπτών διαβαθμίσεων και αποχρώσεων
της ιαπωνικής φύσης, στις φωτιστικές και άλλες παραλλαγές
της, ο Χιροσίγκε αναγνωρίζεται ως ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του
ιαπωνικού τοπίου - και της ιαπωνικής ψυχής, όπως εκφράζεται
σ' αυτό.
Τα ονόματα των καλλιτεχνών και οι κατηγορίες των έργων που
προαναφέρθηκαν, αν και είναι τα πιο αντιπροσωπευτικά στον
τομέα της παραδοσιακής χαρακτικής, κάθε άλλο παρά εξαντλούν
τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της. Σαν συμπληρωματικά παραδείγματα,
μνημονεύουμε μια μεγάλη κατηγορία έργων με εξαιρετικά τολμηρές
για την εποχή τους ερωτικές απεικονίσεις - γνωστές με την
ποιητική ονομασία "
σούνγκα", δηλαδή "ζωγραφική
της άνοιξης" - που η κυκλοφορία τους απαγορεύτηκε σε
κάποια φάση από το
σογκουνάτο των Τοκουγκάουα. Ή ακόμη, μια
κατηγορία συνθέσεων οι οποίες, σε συνάρτηση και με αντίστοιχα
θεατρικά και λογοτεχνικά έργα της εποχής, εμπνέονται από κείμενα
της κλασικής παράδοσης, αυλικά και, γενικότερα, μυθολογικά
και ιστορικά.
Το γεγονός παραμένει όμως ότι δεσπόζουν πάντοτε τα θέματα
τα σχετικά με τις προτιμήσεις και ασχολίες της καθημερινής
ζωής των αστών: οικιακές δραστηριότητες των γυναικών, εκδρομές
σε φημισμένες τοποθεσίες όπου ανθίζουν οι ανοιξιάτικες κερασιές
και οι φθινοπωρινές σφενδαμιές, σειρές συνθέσεων με φυτά αντιπροσωπευτικά
ή εργασίες τυπικές των τεσσάρων εποχών και των δώδεκα μηνών,
απεικονίσεις δημοφιλών αθλημάτων και αθλητών όπως του
σούμο κτλ.
Να πούμε εδώ ότι, παλαιότερα, η Ιαπωνία δεν είχε αποδώσει
την πρέπουσα σημασία στα χαρακτικά της - με αποτέλεσμα, ένας
πολύ μεγάλος αριθμός έργων του ουκίγιο-ε να έχουν συγκεντρωθεί
σε μουσεία της Δύσης. Σήμερα, οι όροι έχουν αντιστραφεί: τα
ουκίγιο-ε έχουν βρει τη θέση τους σε μεγάλα ιαπωνικά μουσεία,
καταβάλλονται τεράστια ποσά για την επαναφορά των "εκπατρισθέντων" στη γενέτειρά τους και υπάρχουν ακόμη ειδικά Ιαπωνικά Μουσεία
του
Ουκίγιο-έ.
Να θυμίσουμε, τέλος, ότι το
ουκίγιο-ε αντιπροσωπεύει μια
πλευρά της ιαπωνικής τέχνης ιδιαίτερα οικεία και στη χώρα
μας - όπου έχουμε δει επανειλημμένα εκθέσεις, κυρίως σύγχρονης
χαρακτικής αλλά και σύγχρονες "μεταπλάσεις" παραδοσιακών
έργων (π.χ. του Σαράκου). Να μνημονεύσουμε επίσης, μεταξύ
άλλων εκδηλώσεων, μια έκθεση που αποτέλεσε σταθμό στην εξοικείωσή
μας με τα παραδοσιακά χαρακτικά: την παρουσίαση, το 1981,
μεγάλης ιδιωτικής ιαπωνικής συλλογής
ουκίγιο-έ στην Εθνική
Πινακοθήκη, με τη συνεργασία φορέων και από τις δύο χώρες,
Ελλάδα και Ιαπωνία.
Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.
