IAΠΩΝΙΑ, Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΝΑΤΕΛΛΟΝΤΟΣ ΗΛΙΟΥ:

Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου
Ιστορικός Απωανατολικής Τέχνης


12. Τα ιαπωνικά χαρακτικά (ουκίγιο-έ)

Τα χαρακτικά είναι σχέδια που ζωγραφίζονται και στη συνέχεια χαράζονται επάνω σε κάποια επιφάνεια, που χρησιμεύει σαν ένα είδος μήτρας. Από αυτή τη μήτρα, η σύνθεση μπορεί να αναπαράγεται σε μεγάλες ποσότητες.

Ανάλογα με το είδος της επιφάνειας επάνω στην οποία χαράζεται η σύνθεση, τα χαρακτικά παίρνουν ειδικότερες ονομασίες. Στη σύγχρονη ανατολική και δυτική τέχνη χρησιμοποιούνται ποικίλες επιφάνειες και τεχνικές. Στην Ευρώπη των παλαιότερων χρόνων, όπου η εγχάραξη γινόταν κυρίως σε χάλκινες επιφάνειες, μιλάμε για χαλκογραφίες. Στο σινοϊαπωνικό χώρο, όπου το κατεξοχήν υλικό ήταν το ξύλο, μιλάμε για ξυλογραφίες. Χρησιμοποιείται επίσης συχνά η λέξη εστάμπα ή στάμπα (από τη γαλ. estampe). Ωστόσο τα ιαπωνικά χαρακτικά είναι διεθνώς γνωστά και με την ιαπωνική ονομασία τους, ουκίγιο-έ (ukiyo-e), που σημαίνει "εικόνες (έ) του φθαρτού ή φευγαλέου κόσμου (ουκίγιο)". Αν και η ονομασία αυτή έχει θρησκευτικές ρίζες, καθιερώθηκε ως υποδήλωση μιας τέχνης που αγαπάει να αποτυπώνει τις παροδικές χαρές της ζωής - τις ψυχαγωγικές ή άλλες ασχολίες και τα ενδιαφέροντα μιας κοινωνίας που βασικά επιζητούσε να βιώνει το σήμερα. Αυτή ήταν η κοινωνία της εποχής Τοκουγκάουα (17ος - 19ος αι.).

Στην πρώιμη φάση αυτής της εποχής η Ιαπωνία γνωρίζει μια εξαιρετική οικονομική και κοινωνική ευημερία, που κορυφώνεται πολιτιστικά κατά την περίοδο τη γνωστή ως Γκενρόκου (1688-1703). Τότε το εμπόριο αναπτύσσεται πολύ, με αποτέλεσμα να αναδειχθεί μια πλούσια αστική τάξη. Τα ταξίδια επίσης γίνονται ιδιαίτερα δημοφιλή, ως επακόλουθο της ανάπτυξης του οδικού δικτύου της χώρας. Οι αστοί επιβάλλουν βαθμιαία την παρουσία τους και στην τέχνη, ως αγοραστές ή και ως πάτρωνες, καθορίζοντας συγχρόνως με τις προτιμήσεις τους τις νέες καλλιτεχνικές τάσεις. Στις αυξανόμενες απαιτήσεις τους ανταποκρίνεται η μαζική παραγωγή και ακμή των χαρακτικών.

Τα θέατρα μπούνρακού και καμπούκι (βλ. κεφ. για το θέατρο), οι επισκέψεις στις φημισμένες γκέισες της Γιοσιγουάρα ("συνοικίας των τέρψεων") και οι εκδρομές σε ονομαστές τοποθεσίες της χώρας, όπως αυτές κατά μήκος της μεγάλης οδού του Τoκάιντo, γίνονται προσφιλείς δραστηριότητες και ψυχαγωγίες αυτής της νέας κοινωνίας και επίσης, πηγές έμπνευσης για τους καλλιτέχνες του ουκίγιο-έ, καθώς και για πολλούς συγγραφείς. Οι τελευταίοι δημιουργούν μια λογοτεχνία τύπου "ουκίγιο", στους εκπροσώπους της οποίας ξεχωρίζει ο Ιχάρα Σαϊκάκου (1642-93). Τον Σαϊκάκου μπορούμε να τον δούμε και σαν "συνδετικό κρίκο" με την άλλη πλευρά της λογοτεχνίας των Τοκουγκάουα που αντιπροσωπεύει η παράδοση του Μπασό, γιατί είναι και ο ίδιος πληθωρικός συνθέτης χαϊκάι (βλ. κεφ. για τη λογοτεχνία).

Σαν τέχνη, τα ουκίγιο-έ είναι σύνθετα δημιουργήματα - προϊόντα συνεργασίας του ζωγράφου που συνθέτει το αρχικό σχέδιο, του χαράκτη που το μεταφέρει στο ξύλο (παραδοσιακά, της κερασιάς) και του τεχνίτη που το τυπώνει. Πολλά χέρια συνεργάζονταν λοιπόν για τη δημιουργία του ίδιου έργου, επιβεβαιώνοντας την παραδοσιακή ιαπωνική ικανότητα για συλλογική συνεργασία και συγκεράζοντας, ενδεχομένως, διαφορετικές προσωπικότητες και μορφολογική προσέγγιση. Αυτό το γεγονός πρέπει να το έχουμε πάντοτε υπόψη μας, όταν κρίνουμε ένα παραδοσιακό ιαπωνικό χαρακτικό.

Να προσθέσουμε ωστόσο, ως προς του ζωγράφους του ουκίγιο-έ, ότι πάρα πολλοί από αυτούς μάς είναι γνωστοί και από ζωγραφικές συνθέσεις σε χαρτί ή σε μετάξι, δημιουργημένες με χρώματα ή και με μελάνη.

Ζωγράφοι και δημιουργοί χαρακτικών υπήρξαν οι πιο γνωστοί πρωτεργάτες του ουκίγιο-έ, όπως ο Χισικάουα Μορονόμπου (περ. 1618-1694), ο Τορίι Κιγιονόμπου(1664-1729), ο Οκουμούρα Μασανόμπου (περ. 1686-1764). Ο Κιγιονόμπου και όλοι σχεδόν οι Τορίι διακρίθηκαν σε συνθέσεις θεατρικές, προφανώς γιατί ο θεμελιωτής αυτής της μακρόβιας σχολής, ο Τορίι Κιγιομότο (1645-1702), υπήρξε ζωγράφος αλλά και ηθοποιός - αρχικά στην Οσάκα και αργότερα στο Έντο.

Στο Έντο, που αναδείχθηκε βαθμιαία σε κύριο κέντρο παραγωγής και ανάπτυξης της τέχνης του ουκίγιο, δραστηριοποιήθηκαν στη διάρκεια του 18ου αι. και καλλιτέχνες οπαδοί της σχολής Καϊγκετσουντό, της οποίας ο θεμελιωτής, ο Άντο Καϊγκετσουντό, διαμόρφωσε από τις αρχές του αιώνα τον αντιπροσωπευτικό τύπο της γυναικείας μορφής του πρώιμου ουκίγιο-έ.

Τα πρώτα χαρακτικά ήταν ασπρόμαυρα, με βαθμιαίες προσθήκες κόκκινου της σκουριάς και άλλων απλών χρωμάτων με το χέρι, ενώ το μαύρο αποδιδόταν (και αποδίδεται πολλές φορές) πιο λαμπερό με τη χρήση της λάκας. Η τελειοποίηση των τεχνικών μεθόδων με την πάροδο του χρόνου είχε ως αποτέλεσμα, γύρω στο 1765, τη δημιουργία των περίφημων νίσικι-έ (nishiki-e, πολύχρωμα χαρακτικά που θυμίζουν κεντήματα). Αυτά συνδέθηκαν με τον καλλιτέχνη Σουζούκι Χαρουνόμπου (1724-1770), γνωστόν και από τις ζωγραφικές επιδόσεις του σε χαρτί και σε μετάξι, στην τεχνική της πινελιάς όσο και στο πολύχρωμο στυλ του ουκίγιο-έ.

Ο Χαρουνόμπου είναι φημισμένος για τις λεπτεπίλεπτες, αθώες νεανικές μορφές του και ιδιαιτέρως, για τις "αέρινες" γυναικείες σιλουέτες του. Οι σκηνές που τον προσελκύουν διαδραματίζονται κατά κανόνα σε εσωτερικούς χώρους - στους οποίους, τοπιογραφικά και λοιπά στοιχεία του φυσικού κόσμου παρεμβάλλονται, ενδεχομένως, ως συμπληρωματικά. ΄Οπως στην τέχνη της ζωγραφικής και κατά το πρότυπο της παράδοσης του Γιαμάτο, οι συνθέσεις του Χαρουνόμπου (και πολλών μεταγενέστερων καλλιτεχνών) μπορεί να συνδυάζουν την χαρακτική εικόνα με κομψά καλλιγραφημένα κείμενα.

Το κείμενο αυτό συνέγραψε η Δρ. Κλαίρη Β. Παπαπαύλου κατά παράκληση της Ιαπωνικής Πρεσβείας στην Αθήνα. Απαγορεύεται η χρήση του χωρίς προηγούμενη γραπτή επικοινωνία με τη συγγραφέα. Οι απόψεις που εκφράζονται δεν απηχούν κατανάγκην επίσημες απόψεις της πρεσβείας ή της κυβερνήσεως.